جستجو آ ا ب پ ت ث ج چ ح
خ د ذ ر ز ژ س ش ص ض ط ظ
ع غ ف ق ک گ ل م ن و ه ی

۱۳۹۴ مهر ۱۶, پنجشنبه

تاریخ عربستان پیش از اسلام

از: دکتر محسن مرادی (روان‌شناس)

تاریخ عربستان پیش از اسلام



.

بخش نخست: دید کلی

آگاهی ما از عرب باده‌نشين در عربستان پيش از اسلام عمدتاً از دو منبع ناشی می‌‌شود: ١- مقدار معينی از اشعار پيش از اسلام باقی مانده است؛ ٢- تفسيرهايی از اين اشعار و ضرب‌المثل‌‌های عربی قديم، توسط پژوهشگران از قرن دوم اسلامی به‌بعد گردآوری شده كه مشتمل بر مواردی از سنن متداول [عرب] در باب رويداد‌های ادوار پيش از اسلام است. اشعار پيش از اسلام، از نظر سند از سوی پژوهشگران معاصر، به‌ويژه دی. اس. مارگليوث و طه حسين رد شده است. اما تئوری‌‌های اينان از سوی اكثريت پژوهشگرانی كه وفادارانه به‌انتشار كل اشعار پيش از اسلام اقدام كرده‌اند - در عين پذيرش برخی از مجعولات - مورد قبول واقع نشده است[۱]. به‌همين شكل، گزارش‌‌های تاريخی كه زمانی از سوی پژوهشگران غربی بی‌ارزش تلقی می‌‌شد، امروزه از مبانی واقعی برخوردارند و شرايط زندگی جاهليت را منعكس می‌‌سازند؛ هرچند كه برای يك تاريخ مناسب، كافی نمی‌‌باشند. در موارد معين، اين موارد سنتی با گزارش‌‌های داده شده در قرآن کتاب مسلمانان و يا استنتاج از اين‌ها تأييد می‌‌شود و هر دوی اين‌ها با كتيبه‌ها و سنگ نوشته‌‌های زيادی كه توسط باستان‌شناسان در عربستان يافت شده است تكميل و تأييد می‌‌گردد.

نقشه عربستان، متعلق به شرکت ملی نفت این کشور - در سال ۱۹۵۲

صحراگردان از سپيده‌دم تاريخ، از صحاری عربستان، بر اراضی واقع در محدوده تمدن‌‌های يكجانشين فشار وارد می‌‌كردند. در برخی از دوره‌ها، فشارها شديدتر و نفوذ به‌اراضی مسكونی عميق‌تر می‌‌شده است و گفته شده كه صحراگردان، همانند موج در می‌‌رسيده‌اند. عبرانی‌ها، آرامی‌ها، اعراب و نبطی‌ها از زمان‌‌های پيش از ميلاد به‌سوريه و عراق وارد شده‌اند، و درحالی‌كه شش قرن پيش از هجرت، فشار‌های بيشتری از ناحيه اعراب و پالميری‌ها وجود داشته است.

صحرانوردان كه در آغاز برای تاخت و تاز می‌‌آمدند، به‌تدريج در آنجا مستقر می‌‌شدند (مانند تنوخ در عراق، در حدود سال ٢٢۵ م). روابطی نزديك ميان بدويان ساكن و آن‌هايی كه هنوز در صحرا بودند، امر تجارت را تسهيل می‌‌كرد. تنها صحراگردان می‌‌توانستند كاروان‌‌های تجاری را برای عبور از صحرا هدايت كنند و فقط صحراگردان تنومند می‌‌توانستند عبور بی‌خطر چنين كاروان‌هايی را تضمين كنند. از این‌روی، در تاريخ امپراتوری بيزانس و ساسانی، صحراگردان در دو نقش يورشگر و تاجر ظاهر می‌‌شدند.

دو امپراتوری به‌طرق گوناگون می‌‌كوشيدند تا يورش‌‌های خصمانه و غارتگرانه صحرانوردان را از خود دفع كنند. مؤثرترين راه اين بود كه فرمانروايان نيمه بدوی را در مرز‌های امپراتوری به‌خدمت گيرند تا گروه‌‌های يورشگری كه از قلب صحاری می‌‌آمدند از محدوده خود برانند. اين نقش در عراق، توسط ملوك لخمی حيره از حدود سال ٣٠٠ م تا پايان عمر اين سلسله، در سال ٦٠٢ م، ايفا می‌‌شد. در مرز بيزانس نيز، همين نقش را غسانيان ايفا می‌‌كردند، اما اينان بعدها دارای اهميت شدند (در سال ۵٢۹ م بود كه يوستينين به‌شاهان غسانی عناوين شخصی اعطا كرد) و ظاهراً تنها يك اردوگاه برای پايتخت داشتند و در مقايسه با حيره فاقد شهر بودند. اين سيستم دفاعی، اندكی قبل از حملات مسلمانان تغيير يافت. يك ايرانی مقيم حيره، رهبر اعراب را كه رياست بر لخمی‌ها را به‌عهده داشت، كنترل می‌‌كرد، در حالی‌كه بيزانس به‌غسانی‌ها كمك می‌‌كرد تا هجوم ايران را قطع كنند و اوضاع را به‌حال اول برگردانند.

کهن‌ترین تصویر کعبه

با این‌که روشن است كه صحرانوردان عربستان به‌طور گسترد‌ه‌ای درگير تجارت بوده‌اند، اما جزئيات آن هنوز به‌طور دقيق بررسی نشده است. صحرانوردان نه تنها با امپراتوری‌‌های ايران و بيزانس، بلكه با پادشاهی حميری در عربستان جنوبی (تا زمان سرنگونی آن‌ها به‌دست حبشيان در سال ۵٢۵ م) نيز در ارتباط بوده‌اند. درخشش تمدن عربستان جنوبی در گرو تجارت بود و با زوال تجارتش (شايد به‌جهت از دست دادن كنترل بر دريای سرخ)، آن تمدن نيز رو به‌انحطاط گذاشت. در سنن متداول عرب، شكسته شدن سد مأرب، عامل فروپاشی تمدن عربستان جنوبی دانسته شده است، اما از كشفيات باستان‌شناسی كه بيان‌كننده‌ی تخريب سيستم آبياری است، پيداست كه اين موارد، علائم و نشانه‌‌های زوال عربستان جنوبی هستند، نه علت آن. در سنن متداول عرب، حركت بسياری از قبايل صحراگرد به‌سمت شمال (با ترك زندگی يكجانشينی) بيشتر در پيوند با شكسته شدن سد مأرب معرفی شده است.

در همين زمان، تجارت زمينی به‌وسيله كاروان شتر، ميان يمن، سوريه و عراق شروع به‌رشد كرد و تا سال ٦٠٠ م، اين امر عمدتاً در كنترل قريش مكه بود. قريش، شهر مكه را به‌عنوان مركز كار در اختيار داشت و تا انداز‌های از بدويت فاصله گرفته بود، اما تجارت‌شان، اتحاد و روابط با بسياری از قبايل صحراگرد را اقتضا می‌‌كرد.

همراهی حفاظت كاروان‌ها مشاركت در معيشت و بازار‌های مكّاره بدويان را با اهميت می‌‌ساخت؛ آنجا كه كاروان‌ها، مال‌التجاره‌ها را می‌‌آوردند و اين امكان را برای صحرانوردان فراهم می‌‌كردند كه بسياری از كالاهايی را كه در صحرا توليد نمی‌‌شد به‌دست آورند. در مجموع، اقتصاد بدوی در عربستان پيش از اسلام، به‌دور از خودكفايی و خودبسندی بود.


[▲] يادداشت‌ها





[▲] پی‌نوشت‌ها

[۱]- مقايسه كنيد با: ای. جی. آربری: قصايد هفتگانه، لندن، ۱۹۵٧، صص ٢٢٨-٢۵۴.


[▲] جُستارهای وابسته

□


[▲] سرچشمه‌ها

□ ای. جی. آربری، قصايد هفتگانه، لندن، چاپ ۱۹۵٧.


ارسال شده توسط ناشناس