 |
|
ظهور و سقوط امان‌الله خان
نخستین تجربه آزادی مطبوعات
نخستین تجربه آزادی مطبوعات
رویدادهایی که در سال‌های جنگ اول جهانی اتفاق افتاد، در پایان این جنگ در سال ۱۹۱۸ میلادی و پس از آن بر شکل‌گیری حوادث در جهان و منطقه و از جمله بر افغانستان اثر گذاشت. در افغانستان امیر امان‌الله خان در پی قتل پدرش در فبروری یا فوریه، سال ۱۹۱۹ میلادی به پادشاهی رسید.
دوره پادشاهی امیر امان‌الله خان با تحولاتی مشخص می‌شود که جریده سراج‌الاخبار افغانیه سال‌های متمادی منادی آن بود. از جمله و مهم‌تر از همه، بازگرفتن استقلال افغانستان از دولت هند بریتانیایی.
دکتر اسدالله شعور پژوهشگر افغان در باره اهمیت این حادثه و اثرات آن بر سیاست و فرهنگ و از جمله مطبوعات می‌گوید: «با به‌دست آمدن استقلال تحول بسیار عمیق و بنیادی در شئون مختلف زنده‌گی مردم رونما می‌شود و به‌صورت مشخص در بخش مطبوعات. مطبوعات از نظر کمی و کیفی در مرحله رشد غیر منتظره می‌رسد. آزادی بیان وجود دارد، روشنفکران بدون استثنأ از دولت ملی خود طرفداری می‌کنند.»
عبدالحمید مبارز، روزنامه‌نگار و تحلیلگر سیاسی افغان دوره امانیه را دوره گذار از استبداد به مشروطیت، قانون اساسی و لویه‌جرگه سازنده می‌داند: بعد از یک دورۀ استبدادی، افغانستان تبدیل شد به یک نظام مشروطه شاهی، در دورۀ امان‌الله خان مخصوصاً لویه‌جرگه‌ها مهم است. در دورۀ شاه امان‌الله، لویه‌جرگه صبغه مجلس قانون‌ساز یا قانون اساسی را می‌گیرد. چیزی شبیه مجلس موسسان در کشورهای دیگر.
در دوره امانیه گام‌های بلندی به‌سوی مدرنیسم برداشته شد. اولین قانون اساسی زیر نام نظامنامه اساسی تصویب شد. بیش از پنجاه نظامنامه یا قانون برای تنظیم عرصه‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی به اجرأ در آمد.
گسترش معارف و د انش، صنایع و مطبوعات در صدر اصلاحات قرار گرفت. بیش از ۲۰ نشریه از جمله روزنامه، جریده، مجله و نشریه‌های دولتی و اختصاصی و آزاد در مرکز و برای اولین‌بار در ولایات افغانستان منتشر شد. کاظم آهنگ مولف سیر ژورنالیسم در افغانستان در باره مطبوعات این دوره نوشته است:
«در وقت اعلی‌حضرت امان‌الله روزنامه‌نگاری توسعه پیدا کرد. ما در این زمان روزنامه پیدا کرده می‌توانیم، هفته‌نامه دیده می‌توانیم و مجلات به مشاهده می‌رسد. برای نخستین‌بار روزنامه‌های ولایتی به‌میان آمد، در ننگرهار، اتحاد مشرقی، در بدخشان، اصلاح، در مزار شریف، بیدار، در هرات، اتفاق اسلام، در قندهار، طلوع افغان، در پکتیا اخبار غازی، به‌وجود آمد و اکثر وزارتخانه نیز نشریه‌های خود را داشتند. وزارت معارف به‌نام «معرف معارف»، مجله اردو در وزارت دفاع افغانستان به‌وجود آمد. اخبار ثروت از طرف وزارت مالیه به چاپ می‌رسید و در عین زمان برای تشریح و توضیح قوانین، نشریه‌ای منتشر می‌شد که به آن ابلاغ می‌گفتند.»
مهم‌ترین نشریه‌ی این دوره، جریده‌ی هفتگی دولتی امان افغان بود که نخستین شماره آن در روز بیست و هشتم حمل (فرودین) ۱۲۹۸ خورشیدی دوازدهم اپریل (آوریل) ۱۹۱۹ منتشر شد.
 |
نخستین مدیر مسئول «امان افغان» عبدالهادی داوی، یکی از مشروطه‌خواهان برجسته و سردبیر سابق سراج‌الاخبار افغانیه، بود. دکتر سنزل نوید، پژوهشگر مسایل تاریخ و کارشناس دوره امانیه در امریکا معتقد است که نشریه امان افغان در واقع ادامه سراج‌الاخبار بود:
«امان افغان در واقع ادامۀ سراج‌الاخبار بود و همان مرام و اهداف سراج‌الاخبار را پیش می‌برد و کسانی که (دست اندرکار) مطبوعات این دوره بودند اکثراً روشنفکران و نویسنده‌هایی بودند که بعضی‌شان به گفت آقای حبیبی به گروه جوانان افغان یا مشروطه‌خواهان تعلق داشتند، اما به‌هر صورت اکثر این نویسنده‌گان یک همبستگی فکری با دولت امانی و خود شخص شاه داشتند.»
همان‌گونه که یاد شد نشریه‌ی «امان افغان» همان اهداف اصلی و عمده‌ی سراج‌الاخبار افغانیه محمود طرزی یعنی: استقلال، ملی‌گرایی، تجددگرایی، استعمارزدایی و اتحاد و ترقی کشورهای مسلمان را دنبال می‌کرد. با این تفاوت که سراج‌الاخبار از آن به‌عنوان سلاحی برای کسب استقلال کامل سود می‌جست و امان افغان آن‌را برای حفظ استقلال و پیشرفت و ترقی افغانستان تبلیغ می‌کرد.
| ▲ | نخستین قانون مطبوعات |
و اما یکی از دستاوردهای مهم این دوره در عرصه مطبوعات تصویب نظامنامه مطبوعات و یا قانون مطبوعات در ۱۸ ماده در ماه جدی (دی) سال ۱۳۰۳ خورشیدی و به‌دنبال آن ظهور مطبوعات آزاد یا غیردولتی است.
در این نظامنامه، شرایط به‌وجود آمدن نشریه‌های آزاد و جرایم مطبوعاتی تعریف و تعیین شده بود. در حالی‌که در آن سال‌ها مطبوعات در کشورهای همجوار افغانستان تحت کنترل شدید قرار داشت، در افغانستان چندین نشریه آزاد می‌توانست از کاستی‌ها و نارسایی‌ها در دولت انتقاد کند. دکتر سنزل نوید مطبوعات آزاد آن دورۀ افغانستان را با کشورهای منطقه و همسایگان افغانستان مقایسه می‌کند:
«در ایران مطبوعات آزاد فقط در خارج از ایران چاپ می‌شد مثلاً «حبل‌المتین» در کلکته هند، به چاپ می‌رسید که یک نشریه شخصی و آزاد بود یا مثلاً «چهره‌نما» در قاهره تأسیس شد، هم‌چنین «آزادی شرق» در برلین تأسیس شد. از این بر می‌آید که در داخل ایران مطبوعات آزاد جایی نداشت و مدیران مسئول و سردبیران این نشریات همه ایرانی‌ها بودند. در آسیای مرکزی در آن‌زمان چون بلشویک‌ها این منطقه‌های را گرفته بودند، مسئله‌ای جدا بود و در ترکیه مطبوعات شکل دولتی داشت.»
| ▲ | تولد نشریه‌های آزاد |
 |
در سال ۱۹۲۷ میلادی با ظهور نشریه‌های آزاد فصل تازه‌ای در مطبوعات افغانستان باز می‌شود. و سه نشریه: «انیس»، که مدیر مسئول آن غلام محی‌الدین انیس بود، «نسیم سحر»، که مدیر مسئول آن احمد راتب بود و نشریه «نوروز» که مدیر مسئول آن محمد نوروز بود، یکی پی دیگری به میان آمدند.
این سه نشریه در مواردی انتقاداتی شدیدالحنی را منتشر می‌کردند. به‌طور مثال انیس در مطلبی به‌نام «دزدان سرخ‌پوش» از پلیس انتقاد می‌کند و می‌نویسد که پلیس با دزدان و قطاع‌الطریقان همدست می‌شدند و خانه‌های مردم را می‌ربودند.
یا مثلاً نشریه نسیم سحر در مطلبی با عنوان «مظاهر مدنیت اروپا» مطلبی دنباله‌داری را به نشر رساند و می‌نویسد که یک اقلیت ممتاز می‌رود، کلاه‌های شاپو می‌پوشند، لباس‌های زیبای اروپایی را به بر می‌کنند و این «طبقۀ اول» مال و پول و افغانستان را می‌برند و در اروپا مصرف می‌کنند، نسیم سحر این اقلیت را طبقۀ اول گفته و آن انتقاد صریحاً متوجه پادشاه و خانوادۀ او بود، چرا آن‌ها اقلیت ممتاز بودند و از همین‌رو روزنامه نسیم سحر را به‌زودی متوقف کردند. محی‌الدین انیس و احمد راتب به پول شخصی خویش نشریه را نشر می‌کردند.»
محی‌الدین انیس در نخستین شماره جریده‌اش «انیس» که در پنجم ماه مه ۱۹۲۷ برابر با ۱۵ ماه ثور ۱۳۰۶ منتشر کرد اهداف نشریه‌اش را این‌گونه اعلام می‌کند:
| ▲ | محاکمه محی‌الدین انیس |
«انیس طفلک نوزادی‌ست در عالم مطبوعات. می‌خواهد در اوقات فراغت ندیم، در ساعت‌های کار معاون، در امور مشکله مشاور، در حالات غم و اندوه سمیر و الحاصل در حیات فکری و عملی عموم، خاصتاً فریق مامورین مونس و خدمتگار باشد.»
این‌گونه بود که «انیس» به‌زودی مونس عام و به‌ویژه دانش‌آموزان و مامورین دولت شد. وقتی محی‌الدین انیس به‌عنوان اولین خبرنگار آزاد در تاریخ مطبوعات افغانستان، به‌دلیل انتشار یک نامه انتقادی در شماره ۲۰ حمل ۱۳۰۷ خورشیدی محاکمه شد، دانشجویان و کارمندان دولت اعتراض کردند و سرانجام محمدولی خان وکیل سلطنت، از وی معذرت خواست.
در این نامه که به‌قلم سعدالدین انصاری منتشر شده بود از یک گروه سرخ‌پوش دزد و غارتگر شکایت می‌شود. در آن‌زمان پلیس افغانستان اونیفورم سرخ رنگ داشت. بخشی از این نامه را می‌خوانیم:
«الها! پروردگارا! تو خود می‌دانی که گذر توپچی باغ کابل را سارقین و قمار بازان ظالم زیر بمباران خود گرفته، ساکنان آن‌جا را مورد حمله‌های تباه‌کن خود قرار داده، شب‌ها اموال و اجناس غریبانه‌شان را چپاول و تاراج می‌کنند.»
«خدایا! اگر بگویم این‌ها مانند پلیس هستند، به آتش غضب خود مرا خواهی سوخت. به‌هر حال مرا بیدار خوابی بی‌خود کرده، همیشه تصوراتم به خطا می‌رود. این‌ها ابداً پلیس نمی‌باشند. فقط چنین خیال می‌رود که لباس‌ها و چوب‌های‌شان عیناً مانند لباس‌ها و چوب‌های پلیس‌هاست و یا برای بدنام کردن حضرات پلیس‌های وطن مقدس، البسه، کلاه و چوب پلیس را دزدیده و در بر کرده‌اند.»
بازداشت محی‌الدین انیس به دلیل انتشار این نامه انتقادی، حاکی از نظارت مقامات بر مطبوعات و سانسور دولتی است. اما حدود این نظارت و سانسور تا کجاست؟ دکتر اسدالله شعور به این باور است که نظارت دولت و سانسور مطبوعات در دوره امیر امان‌الله خان بسیار خفیف بوده و به‌هیچ وجه با دوره‌های قبلی و بعدی آن قابل مقایسه نیست:
«ما موردی را نشنیده‌ایم که حاکی از وجود سانسور و نظارت شدید و تحکم دولت بالای مطبوعات آزاد ملی و مطبوعات دولتی داشته باشد. ولی از آن جایی‌که افغانستان یک مملکت عقب‌مانده بود و ذهنیت عقب‌مانده تا امروز در افغانستان وجود دارد، بعضی از مقامات دولتی آن‌وقت خلاف مقررات و خلاف اصولنامه مطبوعات و خلاف تحمل دولت، بعضی اوقات کوشش کردند تا نظر خود را بر مطبوعات تحمیل کنند که این را نمی‌توانیم کنترل و نظارت مستقیم از طرف دولت حساب کنیم.»
| ▲ | روشنفکران حامی شاه |
ولی چرا در این دوره موارد سانسور نشریه‌ها و مواخذه روزنامه‌نگاران اندک است. دکتر سنزل نوید دلیل آن را همسویی و همفکری روزنامه‌نگاران با دولت و شخص شاه ذکر می‌کند:
«یکی از مرام‌های دولت امانی به‌وجود آوردن دموکراسی بود؛ به این سبب مطبوعات آزاد در قانون اساسی گنجانیده شده بود و کسانی چون آقای محی‌الدین انیس خود از جملۀ لیبرال‌ها و کسانی بود که با شخص شاه همفکر و هم‌نظر بود و به‌همین خاطر شما کمتر فرقی بین جراید آزاد و جرایدی که از طرف دولت تأسیس و حمایت می‌شدند می‌بینید. چون اکثر محررین (سردبیران) هم‌نوا با شخص شاه بودند.»
| ▲ | توجه به حقوق و آزادی‌های زنان |
از مشخصات برجسته این دوره، یکی هم توجه جدی به زندگی، حقوق و آزادی‌های اساسی زنان در افغانستان است. نمادهای این توجه قوانین تضمین‌کننده حقوق زنان، تأسیس مکاتب (مدارس)، برای دختران و ظهور «ارشادالنسوان» نشریۀ اختصاصی زنان است. انتشار این نشریه اهمیت ویژه‌ای داشت، زیرا از سویی در جامعه سنتی آن روز افغانستان یکی از مظاهر مدرنیسم و اقتدار نیروهای تجددگرا به‌شمار می‌رفت و از سویی دیگر از نخستین نشریه‌های اختصاصی زنان بود که در منطقه منتشر می‌شد.
می اسکنازی، افغانستان‌شناس و کارشناس فرانسوی دوره‌های سراجیه و امانیه معتقد است که تلاش و کار «اسما» خانم محمود طرزی که نشریه مخصوص زنان را راه‌اندازی کرد در این زمینه موثر بوده است. خانم روح‌افزا سردبیر ارشادالنسوان، نخستین نشریه اختصاصی زنان بود که به مدیر مسئولی اسما خانم طرزی، منتشر می‌شد. اما تنها حرف اول نام‌های این دو خانم در صفحه نخست نشریه چاپ می‌شد.
اولین شماره «ارشادالنسوان» مجلۀ هفته‌وار اختصاصی زنان افغان به‌تاریخ ۲۷ حوت ۱۲۹۹ خورشیدی برابر با ۱۷ مارچ ۱۹۲۱ میلادی به نشر رسید و هر روز پنج‌شنبه منتشر می‌شد، ولی هنوز مشخص نیست که این نشریه در مجموع چند شماره منتشر شد.
بدیهی است که تعدد نشریه‌ها، آزادی نسبی بیان و گسترش مطبوعات در ولایات می‌توانست باعث آگاهی بیشتر و بیداری سیاسی مردم شود. در این دوره ۱۴ چاپخانه در مرکز و ولایات فعال بود. آمار نشان می‌دهد که از ۱۳۲۴ تا ۱۳۲۷ حدود ۷۰۰ هزار جلد کتاب درسی در این چاپخانه‌ها چاپ شد که در افغانستان بی‌سابقه بود.
دکتر اسدالله شعور معتقد است که مطبوعات این دوره (دوره امان‌الله خان) در پرورش یک نسل آزادیخواه و مبارز کمک کرد نسلی که در سال‌های بعد وقتی آزادی‌های مدنی سلب شد، نمایندگان آن برای بازگرفتن آن آزادی‌ها زندگی‌شان را قربانی کردند: «با سقوط دولت امانی همین روشنفکران تحت تأثیر همان تبلیغات، تحت تأثیر همان مطبوعات با چه جان‌فشانی‌هایی برای حفظ دموکراسی و برای بازگشت دموکراسی عمل می‌کنند که حتی صدها جوان را می‌بینیم که از زنده‌گی خود و فامیل خود می‌گذرند».
| ▲ | تأثیر مطبوعات بر ادبیات |
پژوهشگران به این باورند که مطبوعات دوره امانیه در عرصه ادبیات نیز اثرات مهمی بر جا گذاشت. به‌نظر لطیف ناظمی شاعر، روزنامه‌نگار و پژوهشگر ادبی، مطبوعات این دوره مظهر نخستین تجربه‌های ادبی در افغانستان بوده است:
«نخستین تجربه‌های ادبی جدید را ما در این دوره می‌بینیم. مثلاً نخستین داستان در کشور ما در همین دوره چاپ می‌شود البته به‌غیر از کتاب تصویر عبرت یا داستانی که عبدالقادر پسر سردار ایوب خان در بیرون از کشور نوشته و در بیرون از کشور چاپ شده بود. در داخل کشور ما نخستین داستانی که چاپ می‌شود، جهاد اکبر است که مولوی محمدحسین پنجابی، یکی از مشروطه‌خواهان و جان نثاران ملت از هندی‌های مقیم افغانستان نوشته بود».
بسیاری از مورخان به این نظر اند که مطبوعات دوره امانی علی‌رغم نقشی که در اعتلای اندیشه‌های آزادی‌خواهانه، ملی‌گرایانه، ترقی‌خواهانه و اشاعه مدرنیسم ایفا می‌کرد، مورد حمایت همه گروه‌های اجتماعی و سیاسی قرار نداشت.
روحانیون بزرگ، زمین‌داران بزرگ و متنفذ، اشرافیت و برخی از درباریان از اصلاحات و تجددگرایی در این دوره راضی نبودند. به‌نظر برخی از مؤرخان بخش‌هایی از این اصلاحات با فرهنگ و سنت‌های اجتماعی نیز در تقابل قرار داشت.
در همین حال شماری از مورخان می‌گویند اسناد تاریخی حاکی‌ست که بعضی از مقامات دولت با مقامات هند برتانوی، در تماس شدند و می‌خواستند به سلطنت امان‌الله خان پایان دهند. شماری از رهبران مذهبی در نواحی مرزی در میان عشائر به تبلیغات سؤ علیه امان‌الله خان پرداختند. خلاصه این‌که این عوامل باعث شد دولت امانی در ماه جنوری (ژانویه) ۱۹۲۹ سقوط کند. و امیر حبیب‌الله کلکانی معروف به بچۀ سقاء بر جای او بر تخت بنشیند.
دوره کوتاه سلطنت امیر حبیب‌الله کلکانی در جنگ و زدوخورد در ولایات سپری شد. در این دوره اصلاحات متوقف شد. اما شماری از جراید در مرکز و ولایات منتشر می‌شدند به‌زودی نشریه «حبیب الاسلام» جانشین «امان افغان» شد. در این دوره ۹ ماهه شماری از نشریه‌ها از امیر حبیب‌الله کلکانی دفاع می‌کردند و برخی از نیروهای ضد دولت او شماری از نشریه‌های دوره امانی در ولایت همچنان چاپ می‌شدند و نشریات تازه‌ای نیز در شماری از ولایت به میان آمد از جمله نشریه‌ای به‌نام غیرت اسلام در جلال‌آباد به میان آمد و ابراهیم کامه وی نشریه‌ای را به‌نام الایمان که موضع ضد دولتی داشت منتشر می‌کرد.
سلطنت امیر حبیب‌الله پس از ۹ ماه سقوط کرد. او و یاران نزدیکش اعدام شدند و نادر خان در اکتبر ۱۹۲۹ بر تخت پادشاهی افغانستان نشست.
[▲] يادداشت‌ها
[▲] پی‌نوشت‌ها
عبدالله شادان، دوره امان‌الله خان و نخستین تجربه آزادی مطبوعات، وب‌سایت فارسی بی‌بی‌سی: سه‌شنبه ۱٨ اکتبر ٢٠۱۱ - ٢٦ مهر ۱۳۹٠
[▲] جُستارهای وابسته
□
[▲] سرچشمه‌ها
□ وب‌سایت فارسی بی‌بی‌سی
