 |
|
مهم‌ترین رویدادهای جهان دانش در سال ۲۰۱٦
فهرست مندرجات
- آغاز مأموریت شگفت‌انگیز
- مرزهای جدید مهندسی ژنتیک
- گامی بزرگ در تاریخ علم: حق با اینتشتین بود
- لقاح آزمایشگاهی جنجال‌برانگیز: تولد نوزادی با سه والد
- پروکسیما: دنیایی تازه در همسایگی منظومه شمسی
- روزتا: سفینه‌ای که با ستاره دنباله‌دار به اعماق فضا رفت
- پیروزی ماشین بر انسان: هوش مصنوعی تا کجا خواهد رفت؟
- انجماد پس از مرگ: گامی در تحقق میل انسان به جاودانگی
- يادداشت‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
.
سال ۲۰۱٦ دنیای علم را تکان داد
دانِش عبارت است از مجموعه‌ی دانستنی‌هایی که بشر برای زندگی خود از آن‌ها بهره می‌گیرد. در زمان‌های قدیم دانش بشر محدود بود و گاهی حتی یک نفر می‌توانست بیشتر دانش بشری را در حافظه خود جای دهد. اما به‌تدریج با رشد معلومات، دانستنی‌های بشر طبقه‌بندی شدند و حوزه‌های مختلف و تخصصی دانش شکل گرفت.
تئودوزیوس دابزانسکی، در اواسط قرن بیستم نوشت: «ما در عصر علم زندگی می‌کنیم. عده‌ای دانشمندان کنونی، بسیار بیشتر از نصف عده‌ای کل دانشمندانی است که در جهان زندگی کرده‌اند.»[۱] این نظر، گسترش عظیم فعالیت‌های علمی را در قرن بیستم نشان می‌دهد. اما دستاوردهای سال ۲۰۱٦ نیلادی، دنیای علم را تکان داد. سال ۲۰۱٦ سالی پُر از هیجان برای دانشمندان در رشته‌های مختلف بود. از ژنتیک گرفته تا نجوم. مشاهده‌ی امواج گرانشی کشف قرن نام گرفت و سفر تیم پیک اولین فضانورد بریتانایی به ایستگاه بین‌المللی فضایی مورد توجه رسانه‌ها بود.
از کشف اولین شاهد مستقیم برای وجود سیاهچالهها تا یافتن سیاره‌ای شبیه زمین به‌دور ستاره همسایه‌ی منظومه‌ی شمسی، سال ۲۰۱٦ برای دنیای علم و به‌خصوص علوم فضایی پر از هیجان و امید بود. با مروری بر مهم‌ترین دستاوردهای علمی در سالی که گذشت، شاید بتوان با امید به نقش دانش و تکنولوژی در زندگی انسان، کمی از تلخی‌‌‌های سال ۲۰۱٦ کم کرد. نعیمه نامجو در گزارشی نگاهی کرده به رخدادهای مهم علمی سالی که گذشت:
| ▲ | آغاز مأموریت شگفت‌انگیز |
تیم‌پیک اولین فضانورد رسمی بریتانیا روز ۱۵ دسامبر ۲۰۱۵، از پایگاه فضایی بایکونور قزاقستان با پرواز به‌سوی ایستگاه فضایی بین‌المللی صفحه‌ای جدید را در تاریخ فعالیت‌های فضایی بریتانیا گشود. ماموریت تیم‌پیک در فضا ۱۸٦ روز به‌طول انجامید. نعیمه نامجو گزارش می‌دهد:
سرگرد پیک و همسفرانش، یوری مالنچنکو فضانورد روسی (وسط) و تیم کوپرا فضانورد آمریکایی
- تیم‌پیک، بعد از ماه‌ها انتظار بالاخره راهی فضا شد، او اولین فضانورد بریتانیایی است که به ایستگاه فضایی رفت. تیم‌پیک در مدت حضورش در این ایستگاه به‌همراه وری مالنچنکو فضانورد روسی و تیم کاپرا، فضا نورد آمریکایی به راهپیمایی فضایی رفت و ٢۵٠ آزمایش علمی انجام داد و حتی همزمان با ماراتن لندن دوید. اما بعد از شش‌ماه، بالاخره وقتی خداحافظی از ایستگاه بین‌المللی فضایی رسید. در طول این مدت رسانه‌های بریتانیا سفر او را به‌دقت دنبال می‌کردند. تیم‌پیک بعد از بازگشت به زمین با دانشجویان علاقمند به فضا و نجوم دیدار کرد و آزمایش‌های را که در فضا آغاز کرده بود، پی‌گیری می‌کند.
| ▲ | مرزهای جدید مهندسی ژنتیک |
در امریکا مهندسی ژنتیک به مرزهای جدید رسید. در آن‌جا سلول بنیادی انسان به جنین یک‌روزه‌ی خوک تزریق می‌شود. دانشمندان در دانشگاه کالیفرنیا سعی کردند لوزالمعده‌ی انسان را در بدن خوک پرورش دهند. بعد از یک‌ماه لوزالمعده‌ی که در بدن خوک پرورش یافته، آزمایش می‌شود تا مشخص شود که سلول‌های تشکیل‌دهنده‌اش به‌طور کامل سلول‌های انسان است یا نه. دانشمندان امیدوارند با این روش اندام‌هایی تولید کنند که قابل پیوند به انسان‌ها باشد. اما چنین آزمایش‌های مخالفان زیادی هم دارد که آن را اخلاقی نمی‌دانند.
| ▲ | گامی بزرگ در تاریخ علم: حق با اینتشتین بود |
حدود یک قرن پیش، آلبرت اینشتین در چارچوب نظریه نسبیت عام وجود امواجی را پیش‌بینی کرد که فضا-زمان را شکل می‌دهند. در این یک قرن هیچ شاهد تجربی وجود امواج گرانشی را نشان نداده بود. اما در ماه فوریه ۲۰۱۶ گروهی از دانشمندان اعلام کردند که با استفاده از روش تداخل‌سنجی لیزری موفق به آشکارسازی امواج گرانشی شده‌اند.
محققان رصدخانه موج گرانشی تداخل لیزری گفته‌اند که پس از ادغام دو سیاه‌چاله در فاصله بیش از یک میلیارد سال نوری از زمین، قادر به تشخیص چنین موجی شده‌اند. نعیمه نامجو به این موضوع این‌گونه پرداخته است:
- حدود صد سال پس از آن‌که اینشتین نظریه‌ی نسبیت عام را مطرح کرد، سرانجام فیزیک‌دان‌ها موفق به مشاهده‌ی امواج گرانشی شدند. دانشمندان برای پیداکردن این آخرین قطعه‌ی پازل مرتبط با نظریه‌ی اینشتین پنجاه سال تلاش کرده بودند. ثبت امواج گرانشی با مشاهده‌ای دو سیاه‌چاله در حال برخورد و لحظه‌ی یکی‌شدن آن‌ها امکان‌پذیر شد. برخورد این دو سیاه‌چاله امواج گرانشی ایجاد کرد که بعد از میلیون‌ها سال، به زمین رسید.
این کشف علاوه بر تایید ایده‌های اینشتین، اولین شاهد مستقیم برای تایید وجود سیاهچالهها بود. این اکتشاف به گشایش شاخه‌ای کاملاً جدید از اخترشناسی کمک کرد که روشی برای کاوش پدیده‌های کیهانی فراهم می‌کند که از محدوده پژوهش دیگر روش‌های ستاره‌شناسی خارج هستند.
کیهان‌شناسان امیدوارند که این کشف تازه منجر به فهم کامل‌تر ما از کیهان شود و حتی چگونگی پیدایش جهان در مهبانگ را توضیح دهد.[٢]
| ▲ | لقاح آزمایشگاهی جنجال‌برانگیز: تولد نوزادی با سه والد |
بعد از دهه‌ها تحقیق بر روی تکنیک‌های لقاح مصنوعی، پژوهشگران موفق به تولد نوزادی شدند که نطفه‌ی آن از ترکیب ماده ژنتیکی سه والد تشکیل شده است. تولد این نوزاد با این روش «انقلابی» در درمان بیماری‌های مادرزادی توصیف شده است
این روش که به آن «انتقال میتوکندری» گفته می‌شود برای درمان یک نقص ژنتیکی انجام می‌گیرد که میتوکندری را دچار نقص می‌کند. در انتقال میتوکندری که در واقع نوع خاصی از لقاح آزمایشگاهی (IVF) است، هسته تخمک زن اهداکننده‌‌ی بیرون آورده و به‌جای آن مواد ژنتیکی مادر واقعی قرار داده می‌شود.
این کار را می‌توان هم قبل و هم بعد از لقاح این تخمک با اسپرم پدر انجام داد. به این ترتیب سلول اصلاح شده، ژن‌های مادر و میتوکندری زنی دیگر را دارد. بعد تخم لقاح‌یافته در رحم مادر کاشته می‌شود.
اولین کودک سه‌والدی در ماه سپتامبر در کلینیکی در مکزیک متولد شد. پس از آن چین نیز خبر از تولد کودکی با همین روش را داد و در ماه اکتبر پزشکان در اوکراین گزارش دادند که یک زن نابارور با روشی مشابه باردار شده است.
به‌دنبال این دستاوردها و به توصیه پژوهشگران، اداره مسئول باروری انسان و رویان‌شناسی در وزارت بهداشت بریتانیا، موافقت کرد که نتایج این پژوهش‌ها در دسترس عموم قرار بگیرد و عمل تولد کودکان از سه والد در کلینیک‌های باروری بریتانیا انجام شود.[٣] نعیمه نامجو چنین گزارش می‌دهد:
- با کمک دانشمندان آمریکایی، در مکزیک هم، تولد یک نوزاد سه‌والدی انقلاب دیگر در پیش‌گیری از بیماری‌های مادرزادی پدید آورد. مادر این نوزاد، نقص ژنتیکی دارد که می‌توانست باعث بیماری فرزندش شود، اما دانشمندان آمریکایی با استفاده از روش انتقال میتوکندری، موفق شدند از انتقال بیماری به این نوزاد جلوگیری کنند. آن‌ها میتوکندری زن دیگر را جایگزین میتوکندری معیوب مادر کردند. اگر این روش انجام نمی‌شد، این نوزاد به‌بیماری‌های میتوکندریای و ضعف عضلانی نابینایی و ناراحتی قلبی می‌شد. این آزمایش در مکزیک انجام شد، چون آمریکا هنوز مجوز قانونی چنین کاری را صادر نکرده است. مادر و پدر این کودک اردنی هستند و خواسته بودند که تصویر کودک‌شان منتشر نشود. بریتانیا اولین کشوری اروپایی است که چنین آزمایشی که دست‌کاری ژنتیکی به‌شمار می‌رود را قانونی کرده است.
| ▲ | پروکسیما: دنیایی تازه در همسایگی منظومه شمسی |
در سالی که گذشت ستاره‌شناسان وجود سیاره‌ای سنگی را تایید کردند که به دور نزدیک‌ترین ستاره به منظومه شمسی، یعنی پروکسیما قنطورس، می‌چرخد. این سیاره سنگی در منظومه همسایه ما که پروکسیما ب نام گرفته است، در محدوده به اصطلاح قابل زیستن آن منظومه قرار دارد.
در واقع دانشمندان کشف کرده‌اند این سیاره که مشابه زمین است، در فاصله و مداری از «خورشید منظومه خودش» (پروکسیما قنطورس) حرکت می‌کند که پدید آمدن آب بروی آن محتمل می‌شود.
پروکسیما حدود ۴۰ تریلیون کیلومتر از ما فاصله دارد و با استفاده از فناوری‌های امروزی در صنعت فضانوردی، یک سفینه اگر امروز به سوی این منظومه حرکت کند چند هزار سال دیگر به آن خواهد رسید.
با وجود این کشف سیاره‌ای شبیه کره زمین آن هم در نزدیک‌ترین فاصله از منظومه شمسی، بسیار هیجان‌انگیز است و می‌تواند سرمنشاء تحقیقات جدید نجوم‌شناسی شود.[۴]
| ▲ | روزتا: سفینه‌ای که با ستاره دنباله‌دار به اعماق فضا رفت |
برخورد سفینه روزتا به ستاره دنباله‌دار ٦۷پی، به یکی از مهم‌ترین ماموریت‌های فضایی روبوتیک سال‌های اخیر پایان داد.
این سفینه که در ماه مارس ۲۰۰۴ به فضا پرتاب شده بود، در سپتامبر ۲۰۱٦ قبل از برخورد با سطح دنباله‌دار، اطلاعاتی را در مورد آن به زمین مخابره کرد.
البته این برخورد کاملاً برنامه‌ریزی شده بود. ماموریت روزتا دنبال کردن و رسیدن به دنباله‌دار ۶۷پی یا چوریوموف-گراسیمنکو بود که در سال ۱۹٦۹ توسط دو اخترشناس به‌نام‌های کلیم ایوانوویچ چورویوموف و ایوانوا گراسیمنکو کشف شده بود. با دور شدن دنباله‌دار از خورشید، ماموریت روزتا هم پایان یافت و به دستور مرکز کنترل زمین، این سفینه به‌سوی سطح دنباله‌دار حرکت کرد.
پژوهشگران در مرکز کنترل زمین ترجیح دادند به‌جای این‌که روزتا را به حال خود در مدار ٦۷پی رها کنند، آن را برای برخورد نهایی در یک ماموریت انتحاری به‌سوی سطح دنباله‌دار بفرستند تا در آخرین لحظات بتواند اطلاعاتی از جمله در باره حفره‌های مرموز روی دنباله‌دار را به زمین ارسال کند. این سفینه برای فرود آمدن بر سطح دنباله‌دار طراحی نشده بود.
درست پیش از این برخورد، دانشمندان این ماموریت اعلام کردند که موفق به یافتن کاوشگر فیله شده‌اند؛ کاوشگر کوچکی که دو سال قبل از روزتا جدا شده بود و پس از فرود بر سطح دنباله‌دار ٦۷پی، با از کار افتادن باتری‌های خورشیدی ارتباطش را با سفینه اصلی و هم‌چنین مرکز کنترل زمین از دست داده بود.[۵]
| ▲ | پیروزی ماشین بر انسان: هوش مصنوعی تا کجا خواهد رفت؟ |
آزمایشگاه دیپ مایند گوگل، در سالی که گذشت با نمایش تازه‌ترین دستاورد خود در هوش مصنوعی بسیاری را شگفت‌زده کرد.
نرم‌افزار هوش مصنوعی گوگل، «آلفاگو»، با لی سدال، بهترین بازیکن «گو» (Go) در رده‌بندی جهانی رو در رو مسابقه داد و پیروز شد.
لی سدال تنها در یک دور از پنج دور بازی برنده شد و در رقابت با حریف سیلیکونی خود،جایزه یک میلیون دلاری را از دست داد.
این خبر به همراه پژوهش‌های دیگر در زمینه هوش مصنوعی، بسیاری را نگران جنبه‌های اخلاقی و انسانی پیشرفت قوای شناختی در ماشین‌ها کرده است.
استیون هاوکینگ، فیزیکدان مشهور بریتانیایی، از جمله این منتقدان است که کمال هوش مصنوعی را زوال بشر توصیف کرده است.
در پاسخ به این نگرانی‌ها، امسال مرکز آینده هوش در دانشگاه کمبریج افتتاح شد تا بر روی پیامدهای هوش مصنوعی مطالعه کند.[٦]
| ▲ | انجماد پس از مرگ: گامی در تحقق میل انسان به جاودانگی |
سرمازیستی و نگهداری در سرما دو شاخه جدید علم هستند که اخیراً زیاد درباره‌ی آن‌ها شنیده‌ایم و از این به بعد هم بیشتر خواهیم شنید. تمایل بشر به جاودانگی هیچ‌گاه فروکش نکرده و پیشرفت دانش و فناوری برخی را بیش از همیشه به این احتمال امیدوار کرده است.
در سالی که گذشت دادگاهی در بریتانیا رای داد که برای برآوردن خواست یک دختر چهارده ساله برای انجماد جسدش پس از مرگ و بازگرداندن آن به حیات مانعی وجود ندارد.
این دختر چهارده سال که به نوع نادری از سرطان مبتلا بود پیش از مرگ خواسته بود تا جنازه او به روش علمی منجمد شود تا شاید با پیشرفت علم در آینده، بازگرداندن حیات به او امکان‌پذیر گردد و بتواند بار دیگر به زندگی خود ادامه دهد.
جسد این دختر پس از مرگ به آمریکا انتقال یافت و یک شرکت تجاری با هزینه‌ای حدود چهل هزار دلار، آن را «برای همیشه» در دمای پائین منجمد کرده است.
بشر از مدت‌ها پیش می‌دانسته که سرما از بروز فساد و تباهی جلوگیری می‌کند. در حال حاضر سلول‌های خون، مغز استخوان، اسپرم و رویان با انجماد حفظ‌شده و پس از گرم کردن، این سلول‌های زنده و فعال برای درمان استفاده می‌شوند.
اما در مورد اعضای بدن هنوز چنین چیزی امکان‌پذیر نیست، برخی آن را در آینده ممکن می‌دانند و برخی نه.[٧]
[▲] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانش‌نامه‌ی آريانا توسط مهدیزاده کابلی ارسال شده است.
[▲] پی‌نوشت‌ها
[۱]- تئودوزیوس دابزانسکی، وراثت و طبیعت آدمی، ترجمه ی دکتر محمود بهزاد، تهران: انتشارات پویش، چاپ اول مردادماه ۱٣۵۷، ص ۵
[٢]- پالاب گش، امواج گرانشی سیاهچالهها رصد شدند، وب‌سایت فارسی بی‌بی‌سی: پنج‌شنبه ۱۱ فوریه ٢٠۱٦ - ۱۱ بهمن ۱٣۹۴
[٣]- دکتر مهبد ابراهیمی، نخستین کودک با سه والد متولد شده است، وب‌سایت فارسی بی‌بی‌سی: سه‌شنبه ٢۷ سپتامبر ٢٠۱٦ - ٦ مهر ۱٣۹۴
[۴]- یک سیاره شبیه زمین در نزدیکی منظومه شمسی کشف شد، وب‌سایت فارسی بی‌بی‌سی: چهارشنبه ٢۴ اوت ٢٠۱٦ - ٣ شهریور ۱٣۹۴
[۵]- ماموریت سفینه روزتا پس از برخورد با سطح دنباله‌دار پی٦۷ به پایان رسید، وب‌سایت فارسی بی‌بی‌سی: جمعه ٣٠ سپتامبر ٢٠۱٦ - ۹ مهر ۱٣۹۴
[٦]- روری سلن-جونز، هوش مصنوعی: منجی یا قاتل بشر؟، وب‌سایت فارسی بی‌بی‌سی: سه‌شنبه ٢۵ اکتبر ٢٠۱٦ - ۴ آبان ۱٣۹۵
[٧]- انجماد بعد از مرگ یعنی چه؟، وب‌سایت فارسی بی‌بی‌سی: جمعه ۱٨ نوامبر ٢٠۱٦ - ٢٨ آبان ۱٣۹۵
[▲] جُستارهای وابسته
□
[▲] سرچشمه‌ها
□ سپیده دوشانی، سال ۲۰۱٦ دنیای علم را تکان داد، وب‌سایت فارسی بی‌بی‌سی: شنبه ٣۱ دسامبر ٢٠۱٦ - ۱۱ دی ۱٣۹۵
