 |
|
پکتیکا یا پښتونخوا
فهرست مندرجات
.
شهرهای تاریخی افغانستان
هرودوت مورخ یونانی از مردم باستانی «پکتیس» و «پکتویس» یاد کرده و سرزمین آن‌ها را پکتیکا ذکر کرده است. بطلمیوس هم نام این مردم را «پکتین» (Pactyan) نوشته‌است. پکتیا از شهرهای باستانی نامیده می‌شود و کشف خزانه‌ی میرزکه در پکتیا که هزاران کیلو ظروف و زیورهای طلا و نقره و جواهرات از آن کشف شده است. و آثار تمدن مردم پکتی‌ین و یا پشتون را نشان می‌دهد؛ که از جمله شهرستان زرمت یکی از مشهورترین شهرستان‌های آن می‌باشد؛ که بیشتر افراد آن در سیاست معاصر افغانستان نقش ارزنده داشته‌‌اند.[۱]
اورو، یا روه یا سرزمین پکتیکا، چنان‌که در بند یازدهم فرگرد اول وندیداد آمده است: «هشتمين سرزمين و كشور نيكی كه من - اهوره مزدا - آفريدم، ”اورو“ی دارای چراگاه‌های سرشار بود. پس آن‌گاه اهريمن هِمه تن‌مرگ بيامد و به پتيارگی، گناه”خودكامگی و فريفتاری“ (يا بهتر است، براساس گزارش پهلوی (زند) وندیداد گفته شود ”فرمانروايی ستمگرانه“) را بيافريد.»[٢]
این کلمه در کتب باستانی و اشعار قدیم پشتو بسیار می‌آید؛ املای قدیم آن پښتنخا، و بعد از آن پښتنخوا و اکنون پښتونخوا است. احمدعلی کهزاد در کتاب آریانای خود، راجع به این کلمه شرحی نگاشته که در این‌جا تلخیص می‌گردد:
- پکت یا پښت یا بخت به‌یک ریشه بر می‌گردد، و از کهن‌ترین قبایل ویدی کتله‌ی آریایی باختر است، که حین مهاجرت دو حصه شده، حصه‌ای در بخدی ماند و شاخه‌ای با قبایل دیگر که در جنگ ده ملک ذکر شده‌اند، به جنوب هندوکش فرود آمده، و در دامنه‌های سپین غر جای گرفتند. هیرودوت از قوم پکتی یا پکتیس یا پکتویس و از خانه‌ی مسکونه‌ی آن‌ها پکتیکا یا پکتیا که در ریشه‌ی این نام‌ها کلمه‌ی بخد یا بخدی محفوظ مانده ذکر کرده، و رسم‌الخط یونانی این نام‌ها واضح نشان می‌دهد که مورخ مذکور از قومی به‌نام پښت، و از قطعه خاک مسکونه‌ی آن‌ها به اسم «پښتیخا» یاد می‌نماید.[٣]
طوری‌که تاکنون به ما معلوم است، قدیمترین اثری‌که پکهت در آن ذکر شده، همانا کتاب بسیار قدیم ویدا است، که در آن‌جا مکرراً اسمی از پکهت برده می‌شود[۴]. ریگویدا که مهم‌ترین حصه‌ی تاریخی ویداست، از یک جنگ بسیار مهم تاریخی که در بین ده پادشاه بر کنار دریای راوی پنجاب به‌وقوع پیوسته، و ده قبیله‌ی آریایی به ریاست پادشاهان خود را، جنگ شرکت کرده بودند ذکری می‌کند، و در این ده قبیله نام پکهت هم ذکر شده[۵] که از آن بر می‌آید، که در جمله‌ی قبایل آریایی که جنوب هندوکش فرود آمده‌اند. پکهت کتله‌ی دلاور و نامداری بود، که در حدود ۱۴٠٠ تا ۱٢٠٠ سال قبل‌المیلاد هم شهرت داشت.
بعد از آن طوری‌که در بالا ذکر گردید، پدر مورخین، هیرودوت از آن‌ها نام برده، و سرزمین آن‌ها را پاکتی‌ایکا نامیده است (۴٨۴-۴٢۵ قبل‌المسیح).[٦]
از جغرافیون قدیم بطلیموس نیز در ضمن ذکر آراکوزی، یادی از پکتین یعنی خاک پکتی‌ها می‌نماید[٧] و این نام تاریخی یک حصه‌ی وطن ما، تاکنون به‌نام پشتونخواه در زبان پشتو زنده بود، و بلاشبهه همان پکتی‌ایکای هیرودوت است، که در قدیمترین آثار ادبی زبان هم مستقل، و بعد از ۵٠٠ هـ استعمال این نام در ادب زبان خیلی زیاد است.
مثلاً در این کتاب دیده می‌شود، که شکاروندی یکی از شعرای دربار سلطان معزالدین محمد سام در زمانی‌که بعد از ۵٧۱ هـ بر هند می‌تاخت، در مدحش قصیده‌ای گفت (ص ۵٠) که در آن گوید:
نــو آغــلــیــه پــیــغــلــی کانــدی اټـڼـونـه
کذا سلیمان ماکو که تذکره‌ی اولیای افغان را بعد از ٦۱٢ هـ نوشته پشتنخا را به حذف «واو» نگاشته است[٨].
و در کتاب «پټه خزانه» در اشعار بابا هوتک متولد ٦٦۱ هجری (ص ۱٠) و هم‌چنان در دیباچه‌ی کتاب (ص ۴) این کلمه آمده است.
بعد از قدمأ در مخزن اسلام آخوند درویزه‌ی ننگرهاری که در حدود سنه ۱٠٠٠ هـ می‌زیسته و به‌سال ۱٠۴٨ هـ فوت شده[۹] این نام را در چندین موقع می‌یابیم[۱٠]. پدر پشتو، خوشحال‌خان خټک گوید: «هر چه ښه د پښتونخوا دئ حال ئی دادئ».
اعلیحضرت احمدشاه بابا گوید:
زما د ښکلی پښتونخوا د غرو سرونه
از این اسناد ادبی و تاریخی بر می‌آید که این نام در ادوار مختلف تاریخی از قدیمترین عصور تاکنون زنده بوده، و همان پاکتی‌ایکای هیرودوت است.
احمدعلی کهزاد در کتاب آریانای خود، حدود جغرافیایی قدیم این قطعه‌ی تاریخی وطن ما را شامل اراضی شاخه‌های کوه سلیمان و سپین غر و وادی‌هایی که از آب‌های این کوه‌ها سیراب می‌گردد، تعیین می‌کند و می‌گوید که بیلو مورخ معروف، حدود شمالی این قطعه را نقاط مرتفعه‌ی سوات و پنجکوره و سواحل جنوبی رودخانه‌ی لوگر و کابل تشخیص کرده، و حد جنوبی آن را علاقه‌ی کاکر و پشین و شال و دره‌ی بوری می‌داند، که به اندوس منتهی می‌شود، و حد شرقی آن را جریان اندوس و فاصله‌ی غربی آن را نقاط آخری غربی کوه سلیمان و سمت جنوبی امروزه می‌گوید[۱۱].
طوری‌که به ما معلوم است اسمای جغرافی در ادوار تاریخی همواره مد و جزری داشته و یک اسم در یک عصر بسط و توسیع می‌یابد و در ادوار مابعد پس جزر می‌کند، شاید «پشتونخوا» هم در عصر هیرودوت جزری داشته، و بعد از آن مدی کرده باشد، مثلاً بطلیموس پکتی‌ایکا را داخل ولایت آراکوزی آورده، و در این‌صورت شاید ولایت تاریخی پکتی‌ایکا وطن ما گاهی تا حوضه‌های ارغنداب و ارغان نیز وسعت یافته باشد.
اسم تاریخی پکتی‌ایکا یا پکتیکا عبارت از دو جزو است: جزو اول آن همان پکتی ویدی و پکتویس هیرودوت است، و جزو دوم آن همین خوای موجوده است که در پشتو به‌معنی سرزمین و طرف است، و در قدیم املای آن خا بوده، بدون واو، چنانچه در تمام نوشته‌های قدیم مانند تذکره‌ی سلیمان ماکو، و مخزن افغانی و پټه خزانه دیده می‌شود و برخی از قبایل پشتون تاکنون هم به‌طور قدیم تلفظ می‌کنند.
چون تبدیل «خ» به «ک» در عصور سالفه مطرد بوده، مخصوصاً یونانی‌ها این‌گونه ابدال‌ها را در تلفظ کلمات کرده‌اند، بنابر آن «خ» (خا) را «ک» ابدال کردند، و «کا» گفتند.
پس همان پاکتیکا را که هیرودوت در حدود دونیم هزار سال پیش از این ذکر کرده بلاشبهه همین پښتونخوای امروزه است، که نام یکی از ایالات تاریخی وطن عزیز ماست.[۱٢]
[▲] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی ارسال شده است.
[▲] پی‌نوشت‌ها
[۱]- ولایت پکتیا، از ویکی‌پدیا، دانشنامهی آزاد
[٢]- وندیداد، فرگرد اول، بند ۱۱
[٣]- احمدعلی کهزاد، آریانا، طبع کابل: ص ۹۴
[۴]- ریگویدا، ترجمهی گریفیت، ج ٢، صص ۱٨، ٢٦٠ و ۴٦۵
[۵]- تاریخ هند کمبریج
[٦]- تاریخ هیرودوت، ترجمهی مکالی، ج ۱، صص ٢٦٠-٣٠٨ و ج ٢، صص ۱۵٧-۱٦۱؛ دانشنامهی اسلام، ج ۱، ص ۱۵٠
[٧]- احمدعلی کهزاد، آریانا، ص ۹۵
[٨]- پښتانه شعرا، ج ۱، صص ٦۴-٧٠
[۹]- تذکره‌ی علمای هند، ص ۵۹
[۱٠]- نسخ قلمی مخزن اسلام دیده شود.
[۱۱]- احمدعلی کهزاد، آریانا، ص ۹٦
[۱٢]- پټه خزانه (تعلیق و استدراک)، صص ٢٠٧-٢٠۹
[▲] جُستارهای وابسته
□
[▲] سرچشمه‌ها
□ محمد هوتک بن داوود، پټه خزانه، وزارت معارف (ریاست دارالتألیف)، چاپ دوم ۱٣٣۹ خورشیدی
