 |
|
واج
فهرست مندرجات
- واژه‌شناسی
- دید کلی
- گونه‌های واج
- تفاوت واج با حرف
- واج‌های زبان فارسی
- واج‌های زبان پشتو
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
زبان‌شناسی واج‌شناسی
واج یا واک (به انگلیسی: Phoneme، با تلفظ آمریکایی: Phoneme)، در زبان‌شناسی، کوچک‌ترین یکا (واحد) کلام (کوچک‌ترین بخش مشخص گفتار) است و جایگزینی آن با واجی دیگر تفاوت معنایی ایجاد می‌کند. به سخن دیگر، واج‌ها کوچک‌ترین واحدهایِ آوایی مستقلی هستند که به کمک آن‌ها تکواژها ساخته می‌شوند (یک یا چند تکواژ تشکیلِ یک واژه می‌دهند). مثلاً واژه‌ی «ما» از دو واجِ /م/ (/m/) و /ا/ (/ɒ/) تشکیل شده است. شاخه‌ای از زبان‌شناسی که به بررسی واج‌ها می‌پردازد، واج‌شناسی (Phonology) نامیده می‌شود.
| ▲ | واژه‌شناسی |
واژه‌ی «واج»، در زبان فارسی به‌معنای «گفتار و کلام و سخن» است (ناظم الاطبأ). فرهنگ جهانگیری (نسخه‌ی خطی ص ۱٢٣) این واژه را به‌معنای «مگو» آورده و در نسخه‌ی خطی دیگر، مانند برهان قاطع، به‌معنای «بگو» آمده است (امر به گفتن). اما فرهنگ فارسی معین، واج را، به‌صورت صفت، به‌معنای «گیج، و حیران» آورده است.
با این حال، این واژه، از نظر زبان‌شناسی (معادل واژه‌ی انگلیسی: Phoneme) کوچک‌ترین واحد صوتی (آوایی) زبان است که گرچه خود معنایی ندارد، امّا با تغییر در یک واژه (تکواژ) تغییر معنایی ایجاد می‌کند. در کتاب دستورِ زبانِ پارسی، نگارش دکتر نویدِ فاضل، در بخش «نگاهی بر پایه‌هایِ واج‌شناسی» آمده: «واج کوچک‌ترین بخشِ گفتارست که انداختن یا جایگزینی آن بتواند دگرگونی معنایی پدید بیاورد.»
| ▲ | دید کلی |
واج‌ها چهره‌یِ خامِ آواها (کوچک‌ترین یگـانِ ادایی در گفتار) هستند، با این‌همه نیازهایِ دستوری را به انـدازه‌ای برآورده می‌کنند که کمتر پیش می‌آید که از دیدگاهِ دستوری نیازمند به آگاهیِ ژرف‌تر در زمینه‌یِ آواشناسی باشیم.
از این‌رو، نقش عمده‌ی واج، جداسازی واحدهایِ گفتاری از یکدیگر و ایجادِ تمایز بین معانیِ واحدهایِ گفتاری است و می‌توان گفت از ترکیب واج‌ها و به‌عبارتِ دیگر، «از ترکیب واحدها و قالب‌هایِ صوتی با واحدها و قالب‌هایِ معنائی، سامانه ارتباط یعنی زبان به‌وجود می‌آید.
هر اجتماعِ زبانی، خواه صورتِ نوشتاری برای زبانِ خود داشته باشد یا نه، از شمارِ معدودی از واج‌ها استفاده می‌کند که الزاماً مشابه واج‌هایِ زبان‌هایِ دیگر نیستند. از دیدگاهِ زبان‌شناسی همه زبان‌ها واجی هستند. یعنی واج‌هایِ هر زبان قابل تجزیه و توصیف هستند و از تجزیه و تشخیصِ آن‌ها تعدادِ واقعیِ واج‌هایِ آن زبان در یک مقطعِ زمانیِ مشخص، تعیین و روشن می‌شوند. تا امروز معلوم شده است که «زبانِ هاوایی با ۱۳ واج، کمترین واج‌ها و گونه‌ای از زبان‌هایِ قفقازی با ۷۵ واج، بیش‌ترین واج‌هایِ زبان‌هایِ شناخته‌شده را دارا هستند».
در آوانویسی واجی (Phonemic transcription) واج‌نویسه‌ها در داخلِ دو خط مورب / /، که «خطِّ اریب» (Slash) نام دارد، نوشته می‌شوند و این سبک، برگرفته از سبکِ واج‌نویسیِ است. در آوانویسی آوایی (Phonetic transcription) که آوانویسی‌ای با ذکر جزئیات بیشتر (Narrow transcription) همچون نمایش واج‌گونه‌ها است واج‌نویسه‌ها بین دو کروشه باز و بسته [ ] قرار می‌گیرند و به‌طور معمول در هر دو از الفبای آوانگاری بین‌المللی استفاده می‌شود.
تلفظ واج‌ها نزد همه‌ی گویش‌وران یک زبان لزوماً یکسان نیست، با این حال، این تفاوت‌های تلفظی به‌معنای وجود دو واج نیست. مثلاً [w] و [v] در زبان فارسی از لحاظ واج‌شناختی معادل‌اند، چرا که هیچ دو واژه‌ای را (مسلماً با معنای متفاوت) نمی‌توان یافت که در آن‌ها تفاوت تنها در [w] و [v] باشد. در بعضی لهجه‌های فارسی «و» را [w] و در بقیه [v] تلفظ می‌کنند. اما همین دو صامت در زبان انگلیسی دو واج متفاوت‌اند چرا که جایگزینی یکی با دیگری در معنای کلمه تغییر ایجاد می‌کند. به جفتی حداقلی که تمایز دو واج را نشان می‌دهد «جفت کمینه» می‌گویند. با حسابی مشابه دو واج «م» و «ب» دو واج متفاوت‌اند چرا که در جفت کمینه‌ی «ما» و «با» تنها با تغییر «م» به «ب» معنی تکواژ تغییر کرده است.
| ▲ | گونه‌های واج |
| ▲ | تفاوتِ واج با حرف |
| ▲ | واج‌های زبان فارسی |
| ▲ | واج‌های زبان پشتو |
[▲] يادداشت‌ها
[▲] پيوست‌ها
...
[▲] پی‌نوشت‌ها
دکتر پرویز ناتل خانلری، واژه‌ی «واک» را به‌جای «واج» به‌کار بُرده است، اما امروزه واژه‌ی «واج» رایج‌تر است و واژه‌های «واکه» و «همخوان» برای اشاره به «واج مصوت» (vowel) و «واج صامت» (Consonant) به‌کار می‌رود. (مقاله‌ی «واج»، از ویکی‌پدیا، دانشنامه‌ی آزاد)
در «فرهنگ واژگان کمبریج» (Cambridge Advanced Learner’s Dictionary & Thesaurus)، چاپ دانشگاه کمبریج (Cambridge University Press) در مورد معنای «phoneme» آمده است: «یکی از کوچک‌ترین واحدهای گفتار است، که یک واژه را از واژه‌ی دیگر متمایز می‌کند.»
“one of the smallest units of speech that make one word different from another word: The difference between "pin" and "pan" depends on the vowel, i.e. the different phonemes /ɪ/ and /æ/.”مقاله‌ی «واج»، از ویکی‌پدیا، دانشنامه‌ی آزاد.
دکتر نویدِ فاضل، دستورِ زبانِ پارسی، در بخش «نگاهی بر پایه‌هایِ واج‌شناسی» آمده است: «دانشی که به پژوهشِ واج‌ها می‌پردازد واج‌شناسی نام دارد.»
[▲] جُستارهای وابسته
□
□
□
[▲] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[▲] پيوند به بیرون
□ [۱ ٢ ٣ ۴ ۵ ٦ ٧ ٨ ٩ ۱٠ ۱۱ ۱٢ ۱٣ ۱۴ ۱۵ ۱٦ ۱٧ ۱٨ ۱۹ ٢٠]
رده‌ها │ زبان‌شناسی │ واج‌شناسی
