 |
|
روابط ایران و شوروی
سال‌های ۱۹۸۰ تا ۱۹۹۰ میلادی
فهرست مندرجات
.
روابط علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی با شوروی
رادیو اسپوتنیک، به ادامه سلسله برنامه‌های خود در خصوص روابط تاریخی ایران و روسیه و رویدادهای بحث‌برانگیز، پیرامون آن ادامه می‌دهد و به‌مناسبت درگذشت علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی، در رابطه با سال‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ میلادی، به‌بحث‌وگفت‌وگو می‌پردازد.
سال ۱۳۶۸ در تاریخ انقلاب اسلامی ایران، سال پر فرازونشیبی بود. درگذشت امام خمینی دردی جانکاه برای مردم ایران داشت و از سوی دیگر انتخاب آیت‌الله خامنه‌ای به‌عنوان رهبر انقلاب فصلی جدیدی را به‌وجود آورد. همین اتفاق باعث شد تا در ۶ مرداد ۶۸ انتخابات ریاست جمهوری برگزار و هاشمی رفسنجانی به‌عنوان رئیس دولت سازندگی کار خود را آغاز نمود. در فاصله یک هفته مانده به انتخابات هاشمی سفری به شوروی انجام دادند که خاطره‌ی زیر مربوط به آن دوران است:
«استراحت مختصری شد و باز برای شرکت در ضیافت شام آقای گورباچف به کرملین رفتیم. سر میز شام مذاکرات دوستانه خصوصی با گورباچف داشتیم. هر دو نطقی ایراد کردیم. او از رو خواند، ولی من بدون نوشته نطق ایراد کردم؛ گرچه متنی تهیه شده بود، ولی متن فارسی را نیاورده بودند و متن روسی توزیع شده بود؛ از نمونه‌های ناشی‌گری دیپلمات‌های‌مان. صحبت‌های بدون نوشته‌ام مورد توجه قرار گرفت.»
آیت‌الله هاشمی رفسنجانی یکی از برجسته‌ترین سیاستمداران تاریخ معاصر ایران و هم‌چنین یکی از پنج مهره‌ی کلیدی تاریخ ۳۸ ساله جمهوری اسلامی ایران بود. بی‌شک او یکی از متحدان آیت‌الله خمینی و وفادار به آرمان‌های انقلاب اسلامی بود. او تمایلی به نگرش‌های لیبرال و دموکرات نداشت. اما برخلاف بسیاری از دیگر سیاستمداران و آیت‌الله‌های ایرانی، او همیشه یک عملگرا بود و اوضاع ایران را هم از نظر سیاست داخلی و هم در عرصه بین‌المللی، به‌خوبی درک می‌کرد. رفسنجانی در طول دوره‌ی ریاست‌جمهوری خود (۱۹۸۹ تا ۱۹۹۷)، کارهای زیادی را نه‌تنها برای کشور ایران بلکه در تقویت و توسعه روابط چند جانبه با کشورهای مختلف جهان از جمله روسیه، انجام داد. ولادیمیر ساژین، محقق و کارشناس اسپوتنیک در این زمینه می‌گوید:
«سطح اقتصاد و خدمات اجتماعی جمهوری اسلامی ایران در پایان سال‌های ۸۰ قرن گذشته، به‌دلیل تحولات انقلاب، برنامه‌های آزمایشی «اقتصاد توحیدی»، و عواقب ناشی از جنگ هشت ساله ایران و عراق، با افت و کاهش چشمگیری روبه‌رو بود. نظام بالقوهِ انعطاف‌ناپذیر آیت‌الله خمینی که از دیگر حکومت‌های اسلامی متمایز بود، از هدف اصلی خود دور شده بود. واضح است که این واقعیت از جانب رهبران روحانی کشور، قابل درک بود. بنابراین به‌دلیل بروز مسئله‌ی بقای جمهوری اسلامی، و برای توسعه و تقویت نظام، انجام اصلاحات در کشور، امری مورد نیاز بود.»
ساژین در ادامه می‌گوید که آیت‌الله روح‌الله خمینی، رهبر انقلاب اسلامی ایران در ۳ ژوئن سال ۱۹۸۹، درگذشت. لذا در چنین لحظه بحرانی، حجت‌الاسلام علی‌اكبر هاشمى رفسنجانى، متحد وفادار آیت‌الله خمینی و آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جدید ایران، مسئولیت مقام ریاست‌جمهوری را به‌عهده گرفت. وی و دولت او شرایطی را برای برون‌رفت کشور از بن‌بست «اقتصاد توحیدی» فراهم نمود، و دست به اصلاحات بزرگ اقتصادی زد.
علی‌اكبر هاشمى رفسنجانى سهم به‌سزایی در حل مسائل مربوط به اقتصاد آزاد و قبل از هر چیز توسعه روابط بازاری و گسترش فعالیت‌های بخش خصوصی داشت. خصوصی‌سازی تعداد زیادی از شرکت‌های دولتی در زمان ریاست‌جمهوری وی صورت گرفت. در دوره‌ی پس از جنگ با عراق، تلاش‌های قابل توجهی در بازسازی مراکز صنعتی جنگ زده شهرها و روستاها صورت گرفت.
با صرف‌نظر از انجام برخی از تمایلات پیچیده‌ی «دستورات اسلامی» در حوزه‌ی فعالیت‌های اقتصادی، و با تصویب و اجرای برنامه‌های توسعه اقتصادی و دیگر اقدامات، کشور با بهبود اقتصادی و اجتماعی روبه‌رو گشت. اگرچه این اقدامات با آزادسازی در حوزه‌ی فرهنگ و سیاست، همراه نبود، اما دولت هاشمی رفسنجانی طی ۸ سال، گام‌های قابل توجهی به‌سوی دموکراسی برداشت، و موفق گردید تا در سال ۱۹۹۷، شرایط لازم را برای انتحابات آزاد ریاست‌جمهوری محمد خاتمى، به‌عنوان یک اصلاح‌طلب و طرفدار اسلام لیبرال، فراهم کند.
سیاست خارجی دولت رفسنجانی، برای کشور بسیار مهم و مفید بود. هنگامی که او به ریاست‌جمهوری رسید، رفسنجانی با اعلام سیاست «موفقیت خارجی»، به خروج ایران از انزوای بین‌المللی رسید. او روابط سیاسی - تجاری و اقتصادی را با چین، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، کشورهای اروپا غربی، ترمیم و توسعه داد. او حتی برای ایجاد روابط با ایالات متحده، برنامه‌ریزی کرده بود.
عکسی از هاشمی رفسنجانی پس از امضای چند سند همکاری مشترک میان ایران و شوروی با میخائیل گورباچف رهبر اتحاد جماهیر شوروی دست می‌دهد؛ پس از پایان جنگ و در نخستین سال ریاست‌جمهوری هاشمی رفسنجانی وی در راستای بهبود روابط با شوروی به‌دعوت رسمی میخائیل گورباچف در اواخر خردادماه ۱۳۶۸ به مسکو سفر کرد و توافقاتی در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی و نظامی به امضا رساند.
هاشمی رفسنجانی، فصل جدیدی را در روابط ایران با اتحاد جماهیر شوروی و پس از فروپاشی آن با روسیه، باز کرد. او در سال ۱۹۸۹، در مقامِ رئیس مجلس ایران به مسکو سفر کرد و «طرح بلندمدت همکاری‌های اقتصادی، تجاری، و علمی - فنی ایران و اتحاد جماهیر شوروی، برای دوره‌ی تا سال ۲۰۰۰» را به امضا رساند. البته تا آن دوره، اتحاد جماهیر شوروی فروپاشید، و برنامه‌های بلندمدت، متاسفانه، به‌دلایل بسیاری، عملی نشد.
با این‌حال، تلاش‌های رفسنجانی باعث گردید تا همکاری‌های روسیه و ایران به سطح جدیدی برسند. در زمان ریاست‌جمهوری وی، تماس‌های سیاسی - دیپلماتیک، تجاری، اقتصادی و فرهنگی، به‌شدت افزایش یافته و حجم دیدوبازدیدهای طرفین در تمام سطوح، قابل ملاحظه بود.
در سال ۱۹۹۱، حجم معاملات تجاری بین دو کشور در مقایسه با سال ۱۹۸۹، دو برابر شده بود. در اواخر دهه ۸۰ و اوایل دهه ۹۰ میلادی، از اتحاد جماهیر شوروی و سپس روسیه، ماشین‌آلات و تجهیزات، وسایل نقلیه، سکوهای حفاری، کودهای شیمیایی و چوب، به ایران صادر می‌شد. روسیه نیز به‌نوبه‌ی خود از ایران خشکبار، آجیل، خاویار، ماهی، مواد معدنی، فرش، محصولات پشمی و ادویه‌جات وارد می‌کرد. در ژوئن ۱۹۸۹، با تاسیس خط کشتیرانی مشترک در دریای خزر، کشتی‌ها از بنادر ایرانیِ بندر انزلی و نوشهر به باکو در تردد بودند. به‌همین منظور، مسکو به تهران، دو کشتی به ارزش ۱۰ میلیون دلار به فروش رساند. در اکتبر ۱۹۹۰، ایران پس از سرنگونی رژیم شاه، صادرات گاز خود را به اتحاد جماهیر شوروی از سر گرفت.
پرزیدنت رفسنجانی کارهای زیادی را برای تقویت و توانایی دفاعی ایران، و با تکیه بر همکاری نظامی - فنی با روسیه، به انجام رساند. نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران در طول جنگ ایران و عراق، متحمل خسارات سنگین در تسلیحات و تجهیزات نظامی شده بودند. در اواخر دهه ۸۰ و اوایل دهه ۹۰ قرن میلادی گذشته، روسیه محموله بزرگی از تسلیحات، از جمله جنگنده بمب‌افکن‌های سوخو ۲۴، میگ ۲۹، تانک T-۷۲ و انواع دیگری از تجهیزات نظامی مدرن، به ایران فروخت. علاوه بر این، به ایران سلاح‌های «غیر متعارف» نیز ارسال گردید. در سال‌های ۱۹۸۷-۱۹۹۰، ایران به مبلغ ۵،۲ میلیارد دلار، تجهیزات و سلاح‌های نظامی خریداری کرد. در سال‌های ۱۹۹۱- ۱۹۹۴، این حجم به ۲،۱ میلیارد دلار تقلیل یافت.
از اوایل سال‌های ۹۰، همکاری در زمینه‌ی انرژی هسته‌ای صلح‌آمیز، جایگاه مهمی در روابط ایران و روسیه را به‌خود اختصاص داد. در این زمینه اولین توافق با ایران در سال ۱۹۹۲به امضا رسید و در اوایل سال ۱۹۹۵، ایران قرارداد احداث نیروگاه هسته‌ای بوشهر به ارزش ۱ میلیارد دلار را با روسیه به امضا رساند.
علی‌اكبر هاشمى رفسنجانى در تبادل علم و فرهنگ بین دو کشور، کمک شایانی کرد. در زمان ریاست‌جمهوری وی، مراکز فرهنگی ایران، مدرسه‌ی ایرانی‌ها، کتاب‌فروشی ایران در روسیه، افتتاح گردید. در مراکز فرهنگی ایران، کتاب‌خانه‌های تخصصی راه‌اندازی شد که در آن‌جا نشریه، کتاب و آلبوم به‌زبان روسی منتشر شده، و نشست‌های علمی، آموزشی و فرهنگی، و هم‌چنین جشنواره‌ها، تبادل دانشجو و غیره در آن سازماندهی می‌شدند.
به لطف سیاست‌های رفسنجانی، ایران و روسیه در حل مشکلات منطقه ای شروع به همکاری کردند. تهران و مسکو در جنگ داخلی تاجیکستان «ضامن صلح» شدند که نهایتاً درگیری‌ها به پایان رسید.
در فوریه سال ۱۹۹۲، اولین مذاکرات پنج کشور حاشیه‌ی دریای خزر در خصوص وضعیت حقوقی خزر در تهران برگزار شد.
در زمان ریاست‌جمهوری هاشمی رفسنجانی همکاری روسیه و ایران در تقابل با طالبان در افغانستان، تشکیل شد.
پرزیدنت رفسنجانى، سهم به‌سزایی نه‌تنها در تقویت و تحکیم جمهوری اسلامی ایران، بلکه همکاری خود با روسیه داشته است. ریاست‌جمهوری او نقش بسیار مهم و مثبتی را در تاریخ ۵۰۰ ساله روابط روسیه و ایران به ثبت رسانده است.
ساژین در خاتمه می‌گوید که البته، فعالیت‌های متنوع چنین سیاستمدار برجسته‌ای همچون رفسنجانی، با اتمام دوره‌ی ریاست‌جمهوری وی به پایان نرسید. شاید اهمیت وی برای سرنوشت ایران و آینده کشور به‌خصوص در سال‌های اخیر، افزایش بیش‌تری داشته است. اما این موضوعی است که باید در یک گفت‌وگوی دیگری بحث شود.
[▲] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانش‌نامه‌ی آريانا توسط مهدیزاده کابلی ارسال شده است.
[▲] پی‌نوشت‌ها
[۱]-
[▲] جُستارهای وابسته
□
[▲] سرچشمه‌ها
□
