محمدکريم نزيهی "جلوه" (زادۀ حدود ۱٢٨۳ خ - درگذشت .... خ)، شاعر و مبارز نام آور مشروطه‌خواهی دوم افغانستان بود.
تا كی از جور و ستم شكوه و فرياد كنيد
سـعی بـرهـم زدن منشــأ بيـــداد كنيـد
(جلوه)
محمدكريم نزيهی جلوه فرزند بابا مُراد قاضی اندخويی، در سال ۱٢٨۳ خورشيدی (۱٩۰٤ م) در شهر مزارشريف[۱] و يا بر اساس برخی از نبشته‌های ديگر، در سال ۱٢٨۵ خورشيدی (۱٩۰۶ م) در كابل زاده شد[٢]. اما به گفتۀ نصير مهرين، با توجه به مشغوليت‌های سياسی و فرهنگی او، پذيرش سال ياد شده [به‌عنوان سال تولد او]، دشوار به نظر می‌رسد و احتمال دارد، سن نزيهی بيشتر از آنچه که خوانده شده است، بوده باشد. در غير اين صورت حضور او در جمع مشروطه‌خواهان دوم پذيرفتنی نيست.[۳] بدين ترتيب، مهرين، دربارۀ روايت عبدالحی حبيبی که جلوه نزيهی را يکی از فعالان جنبش مشروطيت دوم پنداشته بود، دچار ترديد می‌شود. با اين وصف، بازهم دور از تصور نيست که تاريخ تولد نزيهی اشتباه باشد.
به‌هر حال، پدرش در زمان تولد او به‌عنوان قاضی در کابل خدمت می‌کرد. استاد سيد سعدالدين هاشمی در اين باره می‌نويسد:
- "قاضی بابا مراد اندخويی، در سال ۱۸٩٠ م (۱٢۶٩ خ) به‌حيث قاضی ميمنه مقرر شد. در ۱۸٩۳ م (۱٢٧٢ خ) معزول و به کابل احضار شد و به منصب قاضی دارالقضای کابل منصوب شد. در زمان امير حبيب‌الله وظيفه خويش را در دارالقضای کابل حفظ کرد."[۴]
نزيهی در کودکی فکر می‌کرد که به زبان مادری خود تحصيل خواهد کرد. اما شوربختانه برای او مانند هزاران کودک ترک‌تبار افغانستان امکان تحصيل به زبان مادری فراهم نبود. از محضر پدر و آدينه تاشقرغانی (مشهور به ملای عرب) علوم مقدماتی و دروس دينی به زبان عربی آموخت. سپس وارد مدرسه دولتی شد و دروس را به زبان فارسی دری فراگرفت و دورۀ دبيرستان را در مدرسۀ حبيبيه تا مقطع رشديه سپری کرد. نبوغ او از همان آوان تحصيل مشهود بود و افزون بر زبان مادری، تسلط بی‌نظيری نيز به زبانهای دری و عربی داشت. استاد عبدالحی حبيبی می‌نويسد:
- "او تحصیلات را در مدرسه‌ی حبیبیه تا درجه‌ی رشدیه آموخت و علوم عربی را نزد خانوادۀ با فرهنگ و با دانش خود فراگرفت و به زبانهای عربی، ترکی، دری و اندکی انگليسی آشنايی داشت."[۵]
و يا به گفتۀ واصف باختری:
- "نزيهی دانشور سترگ بود که ميراث دانش در خون داشت. پدرش قاضی بابا مراد اندخويی، همان قاضی معروف به عدالت، علم و بيدل‌شناسی است. او تجلی آموزش‌ها را در حجرۀ تربيت پدر فراگرفت. پاره‌ای از علوم را هم به توصيۀ پدر، در محضر آدينۀ تاشقرغانی، مشهور به ملای عرب آموخت."[٦]
از همان ايام جوانی، پايه دوستی ديرپای او با مشروطه‌خواهان برجسته کشور، مانند: مير قاسم خان و عبدالهادی داوی و عبدالرحمن لودين و غلام‌محمد خان ميمنه‌گی و مير غلام‌محمد غبار ريخته شد و علاقه نزيهی به مبارزه ضد استبدادی شکل گرفت. علامه حبيبی می‌افزايد:
- "نزيهی در جوانی با امثال مير قاسم خان و داوی و عبدالرحمن لودين محشور بود و در راه تجدد و مشروطه‌خواهی و نويسندگی قدم می‌زد و ... به زبان دری اشعار نابی می‌سراييد که تخلص او جلوه است."[٧]
در همين دوران شور و هيجان جوانی است که نتها به گله‌گزاری و شکوه‌پردازی از خودکامگی و بیدادگری‌های حاکمان اکتفا نمی‌کند و فرياد بر می‌دارد که بايستی بنیان ظلم را ريشه‌کن کرد:
- تا کی از جور و ستم شکوه و فریـاد کنــــید
سعی برهـم زدن منشـــــأ بیــــداد کنـــــید
صد هزاران چو من و تو، آتش بيداد بسوخت
نــه نشــينيد ز پـا، دم بـه دم ارشــاد کــنيد
خانمـان کـرده تبـاه، تا شـــود آباد خــودش
خانــۀ ظلــم و ستــم یکسره بربـــاد کنـــید
ای جوانـان، ستـم مرتجعان چــند کشــــید
تـا به کی رحم بر این دسـته شــیاد کنـــید
دست مـا، دامن تـان باد جوانــــان وطـــن!
که از این ذلت و خواری همه آزاد کنید[۱۱]
نزيهی در سال ١٣١٠ خورشيدی به عضويت انجمن ادبی درآمد. حبيبی می‌نويسد:
- "عضو انجمن ادبی کابل بود، در تاريخ و اجتماعيات و شناسايی رجال خراسانی و اسلامی مطالعاتی داشت و از آثار او مقالات مسلسلی است که در مجلۀ کابل انجمن ادبی انتشار می‌يافت."[٧]
نزيهی، در دورههای هفتم و هشتم شورا به‌عنوان نماينده مردم اندخوی راهی مجلس شورای ملی گرديد. علامه حبيبی می‌نويسد:
- "در شورای هفتم ١٣۲٨ ش و هشتم ١٣٣۲ ش، وکيل مردم اندخوی بود، که در فراکسيون ترقی‌پسند روشنفکران موقف دست چپی داشت."[٨]
در آن ايام، اوضاع پارلمان، بهخاطر موضع گيریهای تند پاره‌ای از نمايندگان روشنفکر دربارۀ برخی از مسايل، از جمله طرح مسايل قومی و زبانی، بسيار آشفته و تأسفانگيز بود.
محمدکريم نزيهی در کميسيون ٢٨ نفری تدوين قانون اساسی ١٩٦۴ م عضو بود و به گفتۀ استاد سيد سعدالدين هاشمی، زمانی که مسئلۀ زبانهای رسمی مورد تبادل نظر قرار گرفت، صديق‌الله رشتين و همکاران او سعی می‌ورزيدند تا از رسمی شدن دوبارۀ زبان دری جلوگيری شود. هاشمی به نقل از مير محمدصديق فرهنگ می‌افزايد:
- "هرچند در اين باره به مقصود نرسيدند ... چون در ضمن مباحثه راجع به اين موضوع، محمدقدير تره‌کی، زبان ازبکی و ساير زبانهای محلی را زبانهای منحط خواند، محمدکريم نزيهی، به رسم احتجاج با مجلس مقاطعه کرد."[۹]
يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامۀ آريانا توسط مهديزاده کابلی برشتۀ تحرير درآمده است.پيوست‌ها
پيوست ۱: علامه عبدالحی حبيبی، زندگينامۀ کريم نزيهی "جلوه"
پيوست ٢: مهرين، نصير، من، لاله رخی، با قد سروی، ديدم (در باره محمدکريم نزيهی جلوه): بخش نخست، بخش دوم، بخش سوم
پيوست ۳: حسينی، نعمت، زندگی نامۀ کريم نزيهی "جلوه"
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
پی‌نوشت‌ها
[۲]- علامه عبدالحی حبيبی در كتاب جنبش مشروطيت در افغانستان، و پويا فاريابی در مقاله "تاريخچه ادبيات افغانستان و نزيهی جلوه" تولد جلوه را در سال ۱٢٨۵ در كابل می‌دانند. رجوع شود به: حبيبی، عبدالحی، جنبش مشروطيت در افغانستان، ص ۲٠٩.
[۳]- مهرين، نصير، در باره محمدکريم نزيهی جلوه، سايت فردا
[۴]- نخستين کتاب دربارۀ جنبش مشروطيت (در ربع اول قرن بيستم)، ج ۲، پ ص ۳٠۳
[۵]- جنبش مشروطيت در افغانستان، ص ۲٠٩
[۶]- نخستين کتاب دربارۀ جنبش مشروطيت (در ربع اول قرن بيستم)، ج ۲، پ ص ۳٠۳
[٧]- جنبش مشروطيت در افغانستان، ص ۲٠٩
[۸]- جنبش مشروطيت در افغانستان، صص ۲٠٩-٢١٠
[۹]- نخستين کتاب دربارۀ جنبش مشروطيت (در ربع اول قرن بيستم)، ج ۲، ص ۳٠۴؛ به نقل از: فرهنگ، مير محمدصديق، افغانستان در پنج قرن اخير، ج ۲، ص ٧۲۲
[۱٠]-
[۱۱]- فصلنامۀ خط سوم (با اندک جا به جايی، تغيير و تخليص)، شمارۀ ۳ و ۴، بهار و تابستان ۱۳۸۳ که در ایران منتشر می‌شود؛ برگرفته از: غبار، مير غلام‌محمد، افغانستان در مسير تاريخ، ج ۱، صص ۸۳۶-۸۳٧.
[۱۲]-
[۱۳]-
[۱۴]-
[۱۵]-
[۱۶]-
[۱٧]-
[۱۸]-
[۱۹]-
[٢٠]-
[٢۱]-
[٢۲]-
[٢۳]-
[٢۴]-
[٢۵]-
[٢۶]-
[٢٧]-
[٢۸]-
[٢۹]-
جُستارهای وابسته
□
□
منابع
□
پيوند به بیرون
□ نزیهی جلوه، محمدکریم
□
□
□ [1 2 3 4 5 6 7 8 9 10]
<برگشت به بالا><گفت و گو و نظر کاربران در بارهٔ مقاله>
