محمد ابراهيم صفا (زادۀ ۱۲۸۵ خ- درگذشت ۱۳۵۹ خ)، شاعر، اديب، دانشور، اهل فلسفه و سياست و يکی از پيشتازان مبارزۀ ملی معاصر افغانستان بود.
زندگينامه
محمدابراهیم صفا فرزند ناظــر محمدصفر امین‌الاطلاعات[۱] و برادر کهتر استاد محمدانور بسمل، در سال ۱۲۸۵ خورشيدی[۲] در باغبان کوچۀ شهر کابل دیده به جهان گشود.[۳] پدرش در سال ۱۳۰۸ خ به عنوان نايب الحکومۀ قطغن و بدخشان منصوب شد و برادرش بسمل معاون پدر بود.[۴] لطيف ناظمی، منقد ادبی، با آنکه سال زايش صفا را اشتباه نگاشته است، اما در مورد پدر او می‌گويد:
- "صفا در سال ۱۲۸۶ خورشیدی، در خانۀ مردی به نام ناظر محمد صفر خان به دنیا آمد. پدرش امین‌الاطلاعات امیر حبیب‌الله خان بود و چون از مصاحبان برادر امیر ـ سردار نصرالله خان نایب‌السلطنه ـ بود؛ به روایت شادروان غبار به تبعیت از نایب‌السلطنه و چندی دیگر از درباریان، مخالف سلطۀ انگلیسی‌ها در کشور به شمار می‌رفت. از همين رو، پس از فتوای جهاد علیه انگلیسی‌ها، تنی چند از هوداران این فتوا، مورد خشم امیر وقت قرار گرفتند و ناظر محمد صفر خان که نيز از شمار همين دسته بود، به زندان افگنده شد و باردیگر در روزگار شاه امان‌الله، هنگامی که نایب‌الحکومۀ قطغن بود به جرم این که بیعت نامه‌یی را برای نایب‌السلطنه فراهم آورده بود؛ از کار برکنار گرديد؛ پس از دستگیری، به کابل فرستاده و زندانی شد."[۵]
برادر بزرگ ابراهيم صفا، به روايت استاد عبدالحی حبيبی، در سال ۱۳۱۰ خ به سمت مدير انجمن ادبی در کابل گماشته شد، که در حرکت‌های فکری ضد رژيم نادرشاهی دستی داشت و بنابر اين، هر دو برادر از سال ۱۳۱۱ تا ۱۳۲۵ خ در کابل زندانی گرديدند.[۶]
ابراهيم صفا در يک خانوادۀ مبارز و صاحب مقام پرورش يافت و از همان کودکی به کسب تحصیل علم پرداخت و "علوم رايج ادبی و عربی را فراگرفت."[٧] وی هم‌زمان علوم قدیم و جدید را می‌آموخت و به ویژه در کابل از محضر اساتید روحانی از جمله مولوی عبدالکریم سود می‌برد و از همان ایام به علوم عقلی و فلسفی علاقۀ وافر نشان می‌داد. پس از آن، وارد مکتب حبیبیه شد و تحصیلات متوسطۀ خود را در آن دبيرستان به پایان رساند. "سپس برای ادامۀ تحصيل به کراچی رفت. وی در اين شهر گذشته از تحصيل در رشتۀ مخابرات، [زبان‌های] انگليسی و اردو را نيز فراگرفت."[۸] دکتر اکرم عثمان در اين باره نوشته است:
- "در عهد اعليحضرت شاه امان‌الله جهت تحصيل به هند بريتانوی اعزام گرديد و در آن جا تخصص خود را در رشتۀ تلگراف بدست آورد. پس از بازگشت به کشور، در مکتب تلگراف به تدريس پرداخت. اما پس از چندی با علاقمندیی که به علوم ادبی و علوم عقلی داشت بدان علوم روی آورد و از استادان بزرگ آن زمان همچون ملک‌الشعرای قاری عبدالله، استاد بيتاب و برادر بزرگوارش استاد بسمل درس آموخت تا خود، به کمال و استادی رسيد."[۹]
پيوست‌ها
پيوست ۱: محمدابراهيم صفا، عشـق و فلسفـه یا فلسـفه‌ی حـوادث: ديباچه، بخش اول
پيوست ٢: عبدالطيف ناظمی، ابراهیم صفا - شاعر درد آشنای تلخکام
پيوست ۳: احسان لمر، یادی از خانوادۀ ناظر صفر
پيوست ۴:
پيوست ۵: زندگينامۀ محمدابراهيم صفا، دانشنامۀ ادب فارسی
پيوست ۶: نعمت حسينی، زندگينامۀ محمدابراهيم صفا
پی‌نوشت‌ها
[۲]- در مورد سال زايش استاد محمدابراهيم صفا، سخن فرزند او، آقای محمديوسف صفا که آن را در سال ۱۲۸۵ خورشيدی يادآور شده است، نسبت به ساير گزارش‌ها دقيق به نظر می‌رسد. رجوع شود به: نکاتی درباره‌ی رسالۀ "عشـق و فلسفــه یا فلسـفه‌ی حوادث"، سايت اينترنتی فردا (نشريۀ کلوپ قلم افغان‌ها)
ولی آقای لطيف نامی می‌نويسد: "سال تولد صفا در غالب تذکره‌ها "مانند معاصرین سخنور"، "سیر ادب در افغانستان"، "نمونه‌هایی از شعر دری در افغانستان"، "دانشنامۀ ادب فارسی (ادب فارسی در افغانستان)"، "شعر معاصر دری در افغانسان" و پیشگفتار این کتاب که به خامۀ فرزند شاعر همان ۱۲۸۵ آمده است اما در برخی منابع ۱۲۸۶ ذکر گردیده است و بنا بر همین، صدمین سال زاد روز او را در کابل، در ماه حمل ۱۲۸۶ بزرگ داشتند." ر. ک. به: ناظمی، لطيف، دمی با ناظمی، ابراهیم صفا - شاعر درد آشنای تلخکام، سايت دويچه وله (صدای آلمان)
[۳]- گفتار رادیویی استاد واصف باختری در بزرگداشت از مرحوم صفا و همچنين دکتر اکرم عثمان، استاد صفا بزرگمردی با استعدادها و درخشش‌های کم‌نظير، سايت اينترنتی فردا (نشريۀ کلوپ قلم افغان‌ها)
[۴]- دکتر اکرم عثمان، استاد صفا بزرگمردی با استعدادها و درخشش‌های کم‌نظير، سايت اينترنتی فردا (نشريۀ کلوپ قلم افغان‌ها)؛ برگرفته از استاد عبدالحی حبيبی، جنبش مشروطيت در افغانستان، ص ۶۶
[۵]- لطيف ناظمی، دمی با ناظمی، ابراهیم صفا - شاعر درد آشنای تلخکام، سايت دويچه وله (صدای آلمان)
[۶]- عبدالحی حبيبی، جنبش مشروطيت در افغانستان، ص ۶۶. اين که آقای لطيف ناظمی می‌گويد: "استاد محمدانور بسمل، هژده سال تمام به گناه آزادی‌خواهی در زندان بیداد به سر برد"(ابراهیم صفا - شاعر درد آشنای تلخکام)، به ظاهر، از سر تحقيق نيست؛ زيرا که به گفتۀ شادروان مير غلام‌محمد غبار، بسمل ۱۳ سال در زندان بماند. (افغانستان در مسير تاريخ، ج ۱، ص ٧۹٧)
[٧]- دانشنامۀ ادب فارسی (ادب فارسی در افغانستان)، ج ۳، ص ۶۱۶
[۸]- همانجا، صص ۶۱۶-۶۱٧
[۹]- دکتر اکرم عثمان، استاد صفا بزرگمردی با استعدادها و درخشش‌های کم‌نظير، سايت اينترنتی فردا (نشريۀ کلوپ قلم افغان‌ها)
جُستارهای وابسته
□
منابع
□
□ غبار، مير غلام‌محمد، افغانستان در مسير تاريخ، جلد اول، ايران - قم: پيام مهاجر، چاپ دوم - ۱۳۵٩ خورشيدی
□ غبار، مير غلام‌محمد، افغانستان در مسير تاريخ، جلد دوم، به کوشش دکتر حشمت خليل غبار، ويرجينيا (ايالات متحده آمريکا): چاپ جون ۱٩٩٩
□ حبيبی، عبدالحی، جنبش مشروطيت در افغانستان، كابل: چاپ ١۳۶۳ خورشيدی.
□ دانشنامۀ ادب فارسی (جلد سوم - ادب فارسی در افغانستان)، به سرپرستی دکتر حسن انوشه، تهران: مؤسسۀ فرهنگی و انتشاراتی دانشنامه، سال ۱۳٧۵، مدخل "صفای کابلی".
يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامۀ آريانا توسط مهديزاده کابلی با همکاری آقايان محمديوسف صفا، محمدنصير مهرين و نعمت حسينی نگاشته شده است.
پيوند به بیرون
