زندگی زبان‌ها
(بخش سوم)فهرست مندرجات
در بخش دوم "زندگی زبان‌ها" ضمن اینکه به‌دلایل تنوع زبانی در افغانستان پرداخته شد زبان نورستانی نیز که در گروه زبانهای آریایی قرار می‌گیرد، مورد بررسی قرار گرفت. در این برنامه به‌معرفی زبانهای پامیری می‌پردازیم.
پامیر، ناحیه کوهستانی بسیار مرتفع آسیای مرکزی است. زبانهای که در این منطقه به آنها سخن گفته می‌شود به نام زبانهای پامیری شهرت یافته‌اند.
قسمت اعظم این سرزمین متعلق به تاجکستان و قرقیزستان و قسمت‌هایی هم جز قلمرو افغانستان و پاکستان است. در شرق به دشت‌ها و ریگزارهای ترکستان چین منتهی شود و در شمال به فرغانه و از غرب با دره‌ها و جویبارهایی که در نهایت آمودریا از آنها تشکیل می‌شود، می‌رسد و در جنوب آن رشته‌کوه قره قروم واقع است.
[↑] هفت زبان مستقل
در مورد زبانهای موجود در کوهستان‌های پامیر میان زبان‌شناسان و محققان اتفاق نظر وجود ندارد، برخی‌ها زبانهای این ناحیه را هفت زبان مستقل می‌دانند.
خیرمحمد حیدری، از کارمندان اداره نصاب تعلیمی وزارت معارف افغانستان می‌گوید: "هفت زبان زنده در این منطقه وجود دارد که از نگاه فونیم‌شناسی یا آوایی با هم متفاوت اند. ولی از نگاه مورفولوژی با هم نزدیک اند، مانند زبان اشکاشمی، شغنانی، منجی، سرغلامی و یزغلامی در تاجکستان، زبان سنگلیچی و سرقولی که در چین است."
زبانهای پامیری از شاخه شرقی زبانهای آریایی هستند. این زبان‌ها به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی کمتر مورد بررسی‌های زبان‌شناسانه قرار گرفته‌اند.
آقای صبار، بعید نمی‌داند که ریشه‌های زبانهای پامیری به زبانهای سانسکریت، اویستایی و خوارزمی نیز برسد.
او می‌گوید: "دقیقا این زبان‌ها جز زبانهای آریایی هستند ولی بدلیل کوچک شدن این زبان‌ها پیوند آنها با زبانهای بزرگ نظیر اوستایی، سانسکریت یا خوارزمی با تردید همراه شده است. برای پیدا کردن این پیوند باید تحقیقات دقیق و گسترده‌ای انجام شود."
[↑] شغنانی
شغنانی از زبانهای مطرح پامیری است که در مناطق شمال شرق افغانستان، جنوب غرب تاجکستان و بخش‌های کوچکی از غرب چین به آن سخن می‌گویند.
دکتر خوش نظر پامیرزاد، نویسنده افغان می‌گوید که این زبان در زمان یفتلی‌ها و کوشانی‌ها از زبانهای رایج بوده.
به گفته آقای پامیرزاد: "شغنانی گویشی از زبانهای کوشانی و یفتلی بوده که تا هنوز روی آن تحقیق درستی صورت نگرفته است."
او می‌افزاید: "البته شواهدی هم در این رابطه وجود دارد که مهمترین آن شهنامه است که در جایی می‌گوید:
- کوشـانی و شـغنی و هری سـپاه
دگر گونه جوشن دگر گون کلاه..."
آقای پامیرزاد ضمن برشمردن وجوه تشابه زبان شغنانی با زبان اویستای می‌گوید براساس برخی شواهد تاریخی معلوم می‌شود که این زبان در سده‌های ششم و هفتم میلادی داری آثار خطی بوده است.
او می‌افزاید: "یگانه شاهدی که در این رابطه می‌توانیم بیاوریم، نوشته‌های هیوانگ سون سیاح چینی است که در قرن هفتم و هشتم میلادی از آریانای کهن رد می‌شود، در واخان مدتی را می‌ماند و از منطقه شغنان می‌گذرد. او در مورد مردم شغنان و زبان شان نوشته است و در جایی می‌گوید زبان شغنانی با زبان طخاری فرق‌هایی دارد. از این رو معلوم می‌شود که در آن زمان نوشته‌های به زبان شغنانی وجود داشته ولی بعدها که زبان عربی در این مناطق مسلط شد، کتیبه‌ها و دست نوشته‌هایی که در این رابطه وجود داشته از انظار پژوهشگران پنهان مانده است."
در زبان شغنانی آثاری به نظم و نثر وجود دارد و این موضوع سبب شده که این زبان همچنان زنده بماند.
او می‌گوید: "به این زبان رباعی زیاد گفته شده، ظرب المثل هم زیاد وجود دارد، شعاری به این زبان سروده شده زیاد گفته شده و حالا نیز سروده می‌شود."
[↑] واخان
وخی یا واخانی، از دیگر زبانهایی است که در ناحیه پامیر به آن سخن گفته می‌شود. این زبان علاوه بر این که در افغانستان گویشورانی دارد در کشورهای تاجکستان، بخشهایی از چین و پاکستان نیز به آن سخن می‌گویند.
در افغانستان یک ولسوالی به همین نام مسمی است و مردم آن همه به زبان وخی صحبت می‌کنند.
آقای واخانی می‌گوید، زبان واخانی در افغانستان، تاجیکستان بخشهایی از چین و حتی ترکیه گویشورانی دارد.
میرعلی واخانی، عضو اداره نصاب تعلیمی وزارت معارف افغانستان می‌گوید: "بیشتر از بیست هزار نفر در ولسوالی واخان زندگی می‌کنند که همه آنان به زبان واخانی تکلم می‌کنند. در تاجکستان و در چین نیز عده‌ای به این زبان سخن می‌گویند. همچنان در گوجال پاکستان و حتی حدود سی خانواده در ترکیه هم هستند که زبان‌شان واخانی است. البته که دراین زبان ادبیات صرفا ادبیات شفاهی است."
برخی زبانهای پامیری در حال حاضر از جمله زبانهای در حال انقراض و نابودی به شمار می‌روند. علی شاه صبار می‌گوید زبانهایی هم هستند که دیگر گویشوری ندارد.
او می‌افزاید: "زبان سرغلامی در حال حاضر گویشوری ندارد و در کنار آن زبان زیباکی که عده‌ای آنرا جز زبان پامیری می‌دانند هم در حال حاضر متکلمی ندارد. زبان سنگلیچی زبانی است که حدود پنجاه خانواده یا کمتر به آن سخن می‌گویند. زبان اشکاشمی در دو طرف آمو پراکنده است. در سمت تاجکستان گویشوران آن بیشتر اند ولی در افغانستان فقط در یک قریه باقی مانده‌اند."
در حال حاضر وزارت معارف افغانستان با توجه به اصل قانون اساسی این کشور که آموزش به زبان مادری را حق تمام شهروندان خوانده است، اقداماتی را در زمینه نوشتاری کردن برخی زبانهای پامیری آغاز کرده است.
این اقدام به باور برخی کارشناسان می‌تواند کمک موثری برای حفظ و بقای این زبان به‌حساب آید.[۱]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين گزارش با عنوان "زندگی زبان‌ها" در پنج بخش توسط آقای سعید حقیقی تهيه شده و در بخش فارسی بی بی سی به نشر رسيده است.
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- سعید حقیقی، زبانهای پاميری، وب‌سايت فارسی بی بی سی: يکشنبه ١٦ نوامبر ٢٠٠٨ - ٢٦ آبان ١٣٨٧
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□ وب‌سايت فارسی بی بی سی
[برگشت به بالا] [گفت و گو و نظر کاربران در بارهٔ مقاله]
