[↑] زين‌الاخبار
زين‌الاخبار یکی از کتاب‌های مهم تاریخ کشورمان در دوره غزنوی است. موًلف عبد الحی بن ضحاک گردیزی، مورخ بزرگ عهد غزنوی است. از زندگی ابتدائی و ایام صباوت موصوف اطلاعی دقیقی در دست نیست. اما از مطالعه اثرش که همان "زين‌الاخبار" نامیده می‌شود، چنین استنباط می‌گردد که با دانشمند ان دربار غزنوی روابط نیک وعالمانه داشته است. از جمله با ابوریحان بیرونی.
به قول سیعد نفیسی، عبدالحی بن ضحاک گردیزی زمانی که از جشنها و عید‌های هندوان سخن می‌راند می‌گوید که آن مطالب را از ابوریحان محمد بن احمد بیرونی شنیده است. از اینکه هردو دانشمند در غزنین حیات به‌سر می‌بردند و شاید موًلف زین الاخبار از شاگردان ابوریحان بوده باشد[۱].
دیده می‌شود که موًلف زين‌الاخبار با ابوریحان بیرونی محشور بوده و با یگدیگر روابط علمی ودوستانه داشته‌اند. دانشمندان دیگرنیز در مورد اش تبصره می‌نماید که: ظاهراً گردیزی از شاگردان مورخ بزرگ اسلامی یعنی ابوریحان بیرونی مولف آثار الباقیه بوده است.[٢] تا جایی که میرزا محمدخان قزوینی کتاب زين‌الاخبار را درتاریخ و آثار و اعیاد و عادات و رسوم و انساب و معارف ملل ماضیه تا اندازه شبیه به آثار الباقیه ابوریحان بیرونی می‌داند.[٣] دیده می‌شود که نزدیکی دو موًرخ و دانشمند دربار غزنوی چنان بود که تاًثیرات علمی، ابوریحان در اثر گردیزی نمایان است.
پوهاند عبدالحی حبیبی در مورد گردیزی می‌نگارد که: "از شرح حال گردیزی متاسفانه چیزی نمی‌دانیم و در کتب دیگر ذکری از او نیست. اگر مقدمه این کتاب در دست می‌بود. از روی آن گردیزی را خوبتر می‌شناختیم، در حالی که در بعضی موارد نام خود را به عبارت (فرازآورنده) این کتاب ابو سیعد عبدالحی بن الضحاک ابن محمود گردیزی می‌نویسد و چنین به نظر می‌رسد که در غزنه پایتخت آن وقت سکونت داشت و کتاب خود را در این شهر نوشت و در اواخر زندگی استاد ابوریحان البیرونی (متوفی ۴۴٠ هجری = ١٠۴٨ میلادی) با او دیدار کرده است.[۴]
زین الاخبار در زمان سلطنت عبدالرشید بن مسعود بن محمود بن سبکتگین (۴۴١–۴۴۴ هجری = ١٩۵٠-١٠۴٩/١٠۵٢ میلادی) در غزنه تاًلیف شده باشد. زیرا در متن کتاب چند جای نام سلطان عبدالرشید را با دعای "ام سلطان" ذکر کرده است و از این بر می‌آید که گردیزی کتاب خود را پیش از فتنه طغرل ختم کرده بود.
این فتنه را که در زمان عبدالرشید صورت گرفت چنین می‌نگارد: طغرل از بندگان سلطان محمود و سپه‌سالار بود که بعد از مرگ (مودود) در سال (۴۴۴ هجری= ١٠۵٢ میلادی) از خراسان به غزنه آمد و سلطان عبدالرشید را با یازده نفر شهزاده دیگر بکشت و چهل روز ملک راند وعاقبت الامر در غزنه به دست انوشتگین سلاحدار کشته شد. و موصوف به نام قوام الدوله ابوسعید طغرل سکه زده که قبلاً سکه موصوف در موزیم کابل موجود بوده وبه املای طغریل نام اورا نوشته‌اند.[۵]
در باره نام کتاب میتوان اظهار کرد که از لقب سلطان عبدالرشید گرفته شده است. یعنی "عزوالدوله وزین المله سیف‌الله عبدالرشید" که احتمالا" زين‌الاخبار از زین المله گرفته شده باشد.
از این کتاب فعلاً بیش از دو نسخه موجود نیست و هیچکس تا کنون سراغ نسخه ثالثی از آن در هیچ نقطه و یا کشوری نداده است و دو نسخه مزبور اتفاقا" در انگلستان یکی در کمبریج و دیگری در آکسفورد موجود است. نسخه دوم گویا فقط سوادی است که از نسخه اول شده است و نسخهً مستقلی محسوب نمی‌شود. این نسخه در سنه (٩٠٣ هجری = ١۴٩٧ میلادی و یا در سال ١۵٢٣ میلادی) استنساخ شده است.
انتشار زين‌الاخبار به صورت مکمل و بعضاً قطعاتی ازآن در اوقات مختلف انتشار یافت. نخست قسمتی از فصل انساب و معارف ترکان زين‌الاخبار را دانشمند روس بارتولد در کتاب که به‌عنوان "شرح سفری در آسیای مرکزی به‌اندیشه‌های علمی در سال (١٣١١هجری = ١٨٩٣ میلادی و یا ١٣١٢ هجری = ١٨٩۴ میلادی)" که در پطرزبورگ با ترجمه روسی در سال (١٣١۵ هجری = ١٨٩٧ میلادی) چاپ وانتشار داد.
بعداً مستشرقِ از کشور هنگری (مجارستان) به نام گزاکوون در سال (١٣٢١ هجری = ١٩٠٣ میلادی) آنرا با ترجمه زبان مجاری انتشار داد. بعد از آن بارتولد در کتاب خود "ترکستان قبل از دوره مغول" مجلد اول شامل متون عربی و دری قسمت‌های دیگر آن را که مربوط به تاریخ خراسان است در سال (١٣١٦ هجری = ١٨٩٧ میلادی) در پطرزبورگ انتشار داد.
میرزا عبدالله غفوراوف در چاپ "منتخبات فارسیه" در جلد اول که در مسکو در سال (١٣٣۵ هجری = ١٩١٦ میلادی) نشر کرد، برخی از همان قسمت‌های که بارتولد چاپ کرده بود مجدداً انتشار داده است.
قسمتی از فصل "اخبار امرای خراسان" از آغاز تاریخ طاهریان تا پایان، را محمدناظم استاد پوهنتون علیگره در هندوستان در سال(١٣۴٨ هجری=١٩٢٨ میلادی) در برلین چاپ کرده واز روی آن چاپ دیگری در سال (١٣١۵ هجری شمسی = ١٩٣٦ میلادی) در تهران با مقدمه آثار میرزا محمد خان قزوینی با انضمام فهرست اسماً الرجال و اماکن در ١٠٧ صفحه انتشار یافت.[٦]
قسمت از باب بیست و یکم اندر عید‌ها و جشنها و رسمهای مغان در شماره اول دوره سوم مجله سخن، فروردین ماه (حمل) (١٣٢۵هجری شمسی = ١٩۴٦ میلادی) صفحات ٣١ تا ۴١ چاپ وانتشار یافت.[٧] چاپ دیگری از اثر گردیزی تحت نظر نفیسی در سال (١٣٣٣ هری شمسی = ١٩۵۴میلادی) در تهران انتشار گردیده است.
پوهاند عبدالحی حبیبی با استفاده از دو نسخه موجود در کمبیرج و آکسفورد انگلستان مقابله و تصحیح، حواشی و تعلیقات جامع را گردآورده که در سال (١٣۴٧ هجری شمسی = ١٩٦٨ میلادی) از طرف بنیاد فرهنگ ایران طبع و انتشار یافت.
[↑] منابع و ماًخذ زين‌الاخبار:
به گفتهً گردیزی که خودش "فرازآورنده" گردآورنده زين‌الاخبار بوده است. برعلاوه مشاهدات و روایات دوستان خویش، از منابع مختلف جهت تدوین کتابش بهره گرفته است. و طوری که خودش بیان داشته، وی محضر شریف دانشمند بزرگ ابوریحان بیرونی را درک کرده و از او مطالبی شنیده و از دو کتاب معروف البیرونی یعنی تحقیق مال الهند و آثارالباقیه وی استفاده کرده است.
ماًخذی که گردیزی در اثر خود از آن استفاده کرده، از همه اولتر همانا، کتاب صورالاقالیم ابوزید احمد بن سهل بلخی (٢٣۵-٣٢٣ هجری = ٨۴٩-٩٣٣ میلادی) است و ثانیاً از ممالک و مسالک ابن خردادبه تاًلیف حدود (٢۵٠ هجری = ٨٦۴ میلادی) می‌باشد که در مباحثی مختلف از این دو کتاب استفاده برده است.
چنانچه از فحوای اثر موصوف بر می‌آید قطعاتی را از "ربع الدنیا" (توزیع الدنیا) ابن مقفغ (حدود ١۴٠ هجری=٧۵٧ میلادی) برداشته است و مسالک و ممالک ابوعبدالله جیهانی را نیز دیده است و اقتباس‌هایی دارد.[٨]
دیده می‌شود که گردیزی ازآثاری استفاده برده، که امروز در دست ما نیست و میتوان آن را در زين‌الاخبار ملاحظه کرد. روی این اصل اثر گردیزی ارزش بیشتری دارد.
[↑] تاریخ نویسی گردیزی:
گردیزی اثر خود را مانند دیگر موًرخان برمبنای تاریخ عمومی نگاشته است یعنی از آفرینش جهان تا روزگار خودش. چنانکه گفته آمدیم گردیزی اثرش را به سلطان عبدالرشید (۴۴١-۴۴۴ هجری = ١٠۵٠-١٠۵٣ میلادی) اتحاف کرده است. اثری گردیزی یگانه کتابی نیست با نام عربی ومتن دری نوشته شده است بلکه قبلاً کتابی دیگر تحت عنوان "حدود العالم من المشرق و المغرب (نویسنده نامعلوم) "نیز با نام عربی ومتن دری وجود داشت.
موًلف تاریخ پیشدادیان و کیانیان و اشکانیان، اسکندر و ساسانیان را در چهار طبقه اول آورده است. بعداً به تشریح سیرت رسول‌الله (ص) و خلفاً پرداخته و اخبار امرای کشور مان: طاهریان، صفاریان و غزنویان را در باب اخبار خلفاً ملوک اسلام گردآورده است.
در پایان تمام طبقات شامل اعیاد، رسوم و عنعنات وجشنهای هندوان، ترسایان، رومیان و غیره به نگارش گرفته شده است.
تاریخ گردیزی (زين‌الاخبار) تا همان زمان یگانه اثری بود (بدون اثر البیرونی) که مطالب اجتماعی اقوام و ملل مختلف در آن به تحقیق و پژوهش گرقته شد بود. با وجودآنکه جسته، جسته در تاریخ بیهقی نیز تلاش صورت گرفته تا اوضاع اجتماعی را بررسی کند. گردیزی در این اثر روش بیرونی را سرمشق قرار داده، و بخشی از کتاب خود را بر مبنای اثر بیرونی بنگارد. بی‌مورد نخواهد بود که بگویم تاریخ‌نویسی غزنویان، نوعی تهداب‌گذاری تاریخ‌نویسی اجتماعی – اقتصادی کشورمان بوده است.
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط شاه‌محمود محمود برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- ابوسعید عبدالحی ابن ضحاک گردیزی، زین الاخبار، به تصحیح و تحشیه و تعلیق عبدالحی حبیبی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، ١٣۴٧ ش، ص ٣١۴.
[۲]- هرمان، آته، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمه رضازاده شفق، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ١٣٣۵ ش، صص ٢٨٠-٢٨١.
[۳]- ابوسعید عبدالحی ابن ضحاک گردیزی، زین الاخبار، با مقدمهً آقا میرزا محمدخان قزوینی، تهران: شرکت کتابخانهً ادب، ١٣١۵، ص الف مقدمه.
[۴]- عبدالحی ابن ضحاک گردیزی، زین الاخبار، به تصحیح و حواشی حبیبی، ص ج، مقدمه.
[۵]- عبدالحی ابن ضحاک گردیزی، زین الاخبار، به تصحیح و حواشی حبیبی، ص ب، مقدمه.
[۶]- عبدالحی ابن ضحاک گردیزی، زین الاخبار، به اهتمام میرزا محمدخان قزوینی، ص الف - ب.
[٧]- عبدالحی گردیزی، زین الاخبار، به تحشیه و تعلیقات حبیبی، ص ٣١۵.
[۸]- عبدالحی گردیزی، زین الاخبار، حواشی و تعلیقات حبیبی، ص ج، مقدمه.
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[برگشت به بالا] [گفت و گو و نظر کاربران در بارهٔ مقاله]
