- بدخشان
- پیشینه تاريخی
- بدخشان، ولایتهایی در افغانستان و تاجیکستان
- يادداشت‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
[بدخشان]
[↑] بدخشان، ولایتهایی در افغانستان و تاجیکستان
الف) افغانستان: این ولایت (ولایت اعلی) از شمال و شمال شرقی به تاجیکستان (بدخشان کوهستانی)، از مشرق به چترال و کشمیر (پاکستان) و با دالانی به مرز چین، از جنوب به ولایات کُنار و کاپیسا، و از مغرب به ولایات لقمان و تخار (طخارستان / قطغن) محدود است. ناحیه‌ای کوهستانی و سردسیر است. رشته کوه هندوکش (مرتفعترین قُلّه حدود ٧،٠٠٠ متر) با یخچالهای طبیعی در جنوب آن، با جهتی غربی - شرقی، امتداد دارد. در میان کوهستانها چندین دشت فلاتی شکل است که در آنها زراعت می‌شود. پوشش گیاهی و حیوانی متنوعی دارد، و اَفْسَنْتْین، شقاقل، زرشک، بنفشه، و زیره در آن یافت می‌شود. از پرندگان کبک و از جانداران گرگ و روباه و آهو و مار و افعی دارد. رود جیحون (آمودریا) از شمال آن می‌گذرد و قسمتی از آن مرز افغانستان و تاجیکستان را تشکیل می‌دهد. رود واخان در درۀ واخان، که در شمال آن کوه پامیرکلان و در جنوب آن کوه پامیر خُرد واقع است، جریان یافته به رود جیحون، که در این قسمت پنج خوانده می‌شود، می‌ریزد. در قدیم از چترال به کشمیر، به مدت نه روز، از این دره رفت و آمد می‌کردند. رود کوکچه، از ریزابه‌های سمت چپ جیحون، در آن جریان دارد و در کنار قلعۀ آی خانم، در سمت شمال بدخشان، به رود جیحون می‌ریزد. در درۀ کوکچه ماهی صید می‌شود. از محصولات عمدۀ آن گندم و جو و حبوبات و پسته است.
باغداری آن مهم است. معادن لعل و لاجورد و گوگرد در آن یافت می‌شود. در مناطق کوهستانی آن، پرورش گوسفند رواج دارد. آبادیها و شهرهای آن با راههای اصلی و فرعی، به هم پیوسته است. زبان اهالی عمدتاً فارسی است. گروههایی از آنان شیعۀ اسماعیلی اند. بدخشان زیارتگاههای متعددی دارد که نزد اهالی محترم است. نام آبادیها و نواحی قدیمی، مانند نِسی (= نسا / دَرْواز) هنوز در شمال بدخشان دیده می‌شود. مرکزش فیض آباد (نام سابق آن جوزون [مطابق با شهر قدیم بدخشان])، در ارتفاع ۱،۴٠٠ متری در مرکز بدخشان واقع است. رود کوکچه از کنار شهر می‌گذرد. پیرامون آن را کوهستان فراگرفته است که با راههای مواصلاتی، شهرها و آبادیهای خرم، زیباک، خان آباد و منطقۀ واخان را به هم می‌پیوندد. فرودگاه دارد. مهمترین زیارتگاه آن مزار قدیمی خرقۀ شریفه است. گرچه احمد شاه غازی خرقه را به قندهار برده است ولی اهالی به زیارت محل سابق نگهداری آن می‌روند. طبق افسانه‌ای، چند خواجۀ سمرقندی، خرقۀ مبارک رسول اکرم صلّی‌اللّه علیه و آله و سلّم را از راه بدخشان به هندوستان می‌بردند که در ۱٠٧٠، یاربیگ خان از چترال برگردانید و برای آن در قلعه [بدخشان] محلی ساخت. از آن پس، جوزون به فیض آباد مشهور شد (محمدنادر خان، ص ۱٠۹). برای آگاهی از تاریخ ولایت رجوع کنید به بدخشان، منطقه.
ب) تاجیکستان: این ولایت (به‌روسی گرُنو بدخشان: بدخشان کوهستانی)، مشتمل بر همۀ قسمت‌های پامیر غربی است که از شمال به قرقیزستان، از مشرق به چین (سین کیانگ = ترکستان شرقی)، از جنوب به‌خاک افغانستان (ولایت بدخشان)، و از مغرب به منطقۀ دوشنبه محدود است. دالان واخان در جنوب شرقی، آن را از خاک پاکستان جدا می‌سازد. در جنوب، قسمتی از رود جیحون مرز آن را با افغانستان تشکیل می‌دهد. بدخشان تاجیکستان، منطقه‌ای کوهستانی است. رشته کوه ترانس آلایی در شمال آن و کوه‌های آکادمی (بلندترین قله ٦،٨۵٢ متر) در مغرب آن امتداد دارد. قُلّه‌های موسوم به لنین در شمال، و کارل مارکس (بلندترین قله ٦،٧٢٦ متر) در جنوب آن، و قُلّۀ کمونیزم در شمال آن واقع است. چندین دریاچه دارد؛ دریاچۀ یا شیل کول در مرکز آن قرار گرفته است. رود جیحون همۀ اراضی آن را زهکشی می‌کند. رودهای آق‌سو در مشرق و مرغاب در مرکز آن و رود غُند در شمال و مشرق و مغرب آن جریان دارد، و رود مَنگ با جهت شمال شرقی - جنوب غربی در آن جاری است. این رود ظاهراً با رود اَنْدیجاراغ دورۀ تاریخی مطابقت دارد، رود ونج از مغرب آن می‌گذرد.
مردم آنجا عمدتاً به‌زبان فارسی گفتگو می‌کنند، و پیرو مذهب شیعۀ اسماعیلی اند. گروهی قرقیز هم با مذهب حنفی در آن زندگی می‌کنند. در پامیر غربی اقوام ایرانی به‌سر می‌برند که تاجیک‌ها آنان را غلچه می‌خوانند. مردم پامیر از گروه‌های شغنی در نواحی شغنان و روشانی‌ها در ناحیۀ روشان، در شمال شغنی (درۀ پنج)، به‌سر می‌برند. برتنگیها (حدود ٢،٠٠٠ تن)، در ناحیۀ برتنگ (درۀ رود برتنگ) با زبان برتنگی[۱]، و اقوام اُروُشر با زبانهای مختلف سخن می‌گویند. در ۱٢ دی ۱٣٠٣/٢ ژانویه ۱۹٢۵، "ایالت ویژۀ پامیر" تشکیل شد که پس از چند ماه به ایالت خودمختار گرُنو بدخشان درون جمهوری خودمختار تاجیکستان (= جمهوری تاجیکستان) تبدیل شد. مرکز آن در کرانۀ سفلای رود غُند واقع است. رود جیحون در مغرب آن جریان دارد. راه اصلی بدخشان به دوشنبه (پایتخت کشور) از آن می‌گذرد و به فیض آباد (مرکز بدخشان افغانستان) نیز راه دارد.[٢]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برگرفته از دانشنامهی جهان اسلام است.
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]-
[۲]- بدخشان، دانشنامۀ جهان اسلام، جلد دوم، برگرفته از پایگاه اطلاع‌رسانی متعلق به بنياد دايرةالمعارف اسلامی
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□ آریانا دائرةالمعارف، کابل ۱٣٢٨-۱٣۴٨ ش، ذیل "بدخشان"
□ دایرةالمعارف شوروی تاجیک، دوشنبه ۱۹٧٨-۱۹٨٨، ذیل "بدخشان" (به خط سیریلی)
□ موسسۀ جغرافیايی و کارتوگرافی سحاب، اطلس عمومی و مصور افغانستان، تهران [بی تا.]
□ محمدنادر خان، راهنمای قطغن و بدخشان، تهذیب برهان‌الدین کوشککی، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱٣٦٧ ش؛□ Geografichestkiy Atlas, Moscow 1955; The Times atlas of the world, London 1985.
[برگشت به بالا] [گفت و گو و نظر کاربران در بارهٔ مقاله]
