۱- دوران صفویه
۲- دوران افشاریه
- دورۀ شاه طهماسب اول
- دورۀ شاه اسماعیل دوم
- دورۀ شاه محمد خدابنده
- دورۀ شاه عباس اول کبیر
- دورۀ شاه صفی اول
- دورۀ شاه عباس دوم
- دورۀ شاه صفی دوم
- دورۀ شاه سلطان حسین اول
- دورۀ شاه طهماسب دوم
- دورۀ شاه عباس سوم
٣- دوران زندیه
۴- دوران قاجاریه- يادداشت‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
[ایران] [سکه‌های ایران]
با قدرت گرفتن حکومت صفویه در ایران توجه آنان به‌منطقۀ قفقاز، که تحت سلطۀ اقوام آق قویونلو و قره قویونلو قرار داشت، معطوف شد. لذا در ۱۵٠٢ میلادی، شاه اسماعیل اول با شکست سپاهیان آق قویونلو بر مناطق جنوب قفقاز و شرق ارمنستان تسلط یافت و جنگ‌های طولانی ایران و عثمانی به‌مدت بیش از ٢٢٠ سال آغاز و طی این جنگ‌ها شهر ایروان چهارده بار دست بهدست شد. سال‌ها بعد از جنگ چالدران شاه طهماسب اول توفیق یافت با شکست نیروهای عثمانی مجدداً بر مناطق آذربایجان و قفقاز تسلط یابد و در ۱۵۵۵ میلادی، طی تقسیمات سیاسی جدیدی که در شمال رود ارس صورت داد این منطقه را به‌چند استان یا خانات مختلف همچون ایروان، نخجوان، شکی، شیروان، قره‌باغ و غیره تقسیم کرد. دشت آرارات و مناطق همجوار آن با مرکزیت شهر ایروان تشکیل استانی به‌نام خانات ایروان را داد و محمد خان، معروف به طخماخ خان، نیز به‌منزلۀ اولین حاکم آن منصوب شد.
پادشاهان ایران از زمان تأسیس خانات ایروان (۱۵۵۵ م) تا الحاق آن به امپراتوری روسیه (۱٨٢٨ م) در ایروان نیز، همچون دیگر شهرهای مهم ایران، اقدام به‌ضرب سکه با نام این شهر کردند که بیشترین تعداد سکه‌های بهدست آمده مربوط به‌دوران صفویه است. البته، پیش از این نیز در دورۀ آق قویونلوها، قره قویونلوها و ایلخانان در شهر ایروان سکه ضرب شده بود. حتی در دوران صفویه هم زمانی که عثمانی‌ها بر این شهر تسلط یافتند در شهر ایروان به‌نام خود سکه ضرب کردند. در نوشتار حاضر صرفاً به‌بررسی سکه‌های ایرانی ضرب شده در ایروان می‌پردازیم و بررسی دیگر انواع این سکه‌ها را به‌فرصتی دیگر وا می‌گذاریم.
اجازۀ ضرب سکه را در هر شهر پادشاه صادر می‌کرد و با به‌قدرت رسیدن هر پادشاه سکه‌های جدید به‌نام وی در کلیۀ ضرابخانه‌ها ضرب میشد. به‌مسئول ضرب سکه‌های شاهی معیرالممالک می‌گفتند. معیرالممالک سرپرستی کلیۀ ضرابخانه‌ها را بر عهده داشت و از طریق کارگزاران خود به‌کار ضرب سکه‌ها نظارت می‌کرد. از آنجایی که ضرب سکه دارای اهمیتی خاص بود چنانچه کارگزاری تخلف می‌کرد به مجازاتی سخت از نابینا شدن تا اعدام محکوم میشد. ضرابخانه‌های دولتی ایران از زمان صفویه تا اوایل قاجاریه در شهرهای مختلف از جمله اردبیل، آمل، اردوباد، اصفهان، ایروان، بغداد، تبریز، تفلیس، تهران، دامغان، رشت، زنجان، ساری، شیراز، شیروان، شماخی، قزوین، قم، کاشان، کرمان، مشهد، نخجوان، نیشابور، همدان، یزد و بسیاری از شهرهای دیگر دایر بود. تعداد کل این شهرها در زمان صفویه ٦٦ شهر، در دوران افشاریه ٣۴ شهر و در دورۀ زندیه ٢۱ شهر بود.
از آنجایی که خانات ایروان به‌علت همجواری با رقیب اصلی صفویان؛ یعنی، امپراتوری عثمانی، اهمیتی خاص برای دولت مرکزی داشت و نیز از آنجایی که این منطقه پل ارتباطی مهمی بین امپراتوری عثمانی و منطقۀ قفقاز با ایران بود به‌دستور طهماسب اول در مرکز این خانات؛ یعنی، شهر ایروان، ضرابخانۀ دولتی تأسیس شد که به‌نام پادشاهان ایران و با ذکر نام شهر سکه ضرب می‌کرد.
سکه‌های ایرانی بهدست آمده از ضرابخانۀ شهر ایروان مربوط به‌دوره‌های صفویه، افشاریه، زندیه و اوایل قاجاریه است. در بعضی دوره‌ها نیز، که به‌علت ضعف حکومت مرکزی خانات سیاستی مستقل در پیش گرفتند، تعدادی از خان‌های ایروان از این فرصت استفاده و اقدام به‌ضرب سکه‌هایی از جنس برنز کردند.
هرچند در ضرابخانۀ ایروان سکه‌هایی از جنس طلا، نقره و برنز ضرب می‌شده تنها شمار محدودی از این سکه‌های طلا بهدست آمده است. سکه‌های برنز نیز، که بیشترین گردش را در بین مردم داشتند، به‌علت ساییدگی شدید جزيیاتشان به‌طور کامل قابل تشخیص نیست.
در این مقاله کوشیده‌ایم نمونه‌هایی از سکه‌های ضرب شده در ایروان را، که مربوط به چهار دورۀ مختلف است، همراه با ارائۀ اطلاعاتی مختصر معرفی کنیم.
۱- دوران صفویه
سکه‌های رایج در این دوره از جنس طلا، نقره و برنز بودکه فقط سکه‌های نقره و برنز با ضرب ایروان بهدست ما رسیده. سکۀ طلا را اشرفی، سکۀ نقره را بیستی، محمدی، شاهی یا عباسی و سکۀ برنز را غازی یا فلوس می‌نامیدندکه اغلب بر روی آنها تصاویرحیوانات مانند فیل و پرندگان و گاهی علامت شیر و خورشید نقش میشد. بر روی سکه‌های نقره غالباً عبارت “لااله الاالله محمد رسول‌الله علی ولی‌الله” و بر پشت آنها نام و القاب شاه و ارادت‌های وی را به‌امامان و تاریخ و محل ضرب را نقش می‌کردند. در اوایل دورۀ صفویه، تاریخ در بین نوشته‌ها پخش بود اما بعدها تاریخ ضرب سکه را پس از نام شهر می‌آوردند. در اغلب سکه‌های صفوی نقش‌هایی به‌چشم می‌خورد که برای تزیین سکه به‌کار رفته. برخی از این نقش‌ها نیز علامت حک کنندگان و طراحان سکه‌اند.
[↑] دورۀ شاه طهماسب اول (۹٣٠-۹٨۴ ق / ۱۵٢۴–۱۵٧٦ م)
بر روی کلیۀ سکه‌های مربوط به‌دوران شاه طهماسب اول عبارت “لااله الاالله محمد رسول‌الله علی ولی‌الله” و بر پشت آنها هفت نوع عبارت با ذکر نام محل ضرب نقش شده که از این هفت نوع عبارت دو مورد آنها با ضرب ایروان بهدست آمده است.
این سکه دو شاهی و از جنس نقره با وزن ۱٢/٦ گرم و قطر ۵/۱٨ میلی متر است که در۹۴۱هجــری قمــری ضرب شــده. در پشت سکـه، عبارت “السلطان العادل الکامل الهادی الوالی ابـوالمظفر سلطـان طهماسب الصفوی الحسینی خلدالله ملکه” و در پایین و حاشیۀ آن، عبارت “ضرب ایروان” نقش شده است.
سکۀ بعدی بیستی و از جنس نقره با وزن ۱۵/۱ گرم و قطر ۱/۱٢میلی‌متر است که در ۹٦٢ هجری قمری ضرب شده و در پشت آن عبارت‌های “عدل شاه طهماسب” و “ضرب ایروان” را نقش کرده‌اند.
[↑] دورۀ شاه اسماعیل دوم (۹٨۴-۹٨۵ ق / ۱۵٧٦–۱۵٧٨ م)
از زمان شاه اسماعیل دوم به‌بعد نام و القاب شاه به‌صورت شعر در سکه‌ها نقش شده است. هرچند در کتاب راهنمای سکه‌های ضربی ایران، تألیف هوشنگ فرح بخش، نام ایروان نیز در بین دیگر شهرهای ایران، که در آن سکه به‌نام شاه اسماعیل دوم ضرب شده، آمده اما نگارنده اطلاعات و تصاویری از این سکه‌ها بهدست نیاوده است.
[↑] دورۀ شاه محمد خدابنده (۹٨۵-۹۹٦ ق / ۱۵٧٨–۱۵٨۵ م)
بر روی کلیۀ سکه‌های ضرب‌شده در دوران سلطنت این پادشاه صفوی عبارت “لااله الاالله محمد رسول‌الله علی ولی‌الله” و نام دوازده امام و بر پشت آنها چهارنوع عبارت با ذکر نام محل ضرب نقش شده که از این چهار نوع عبارت یک مورد از آنها با ضرب ایروان بهدست آمده است.
این سکه شاهی و از جنس نقره با وزن ۴٢/۴ گرم و قطر ٢٠ میلی‌متر است که در ۹٨٨ هجری قمری ضرب شده. در پشت سکه، عبارت “غلام امام مهدی علیه‌السلام السلطان العادل ابوالمظفر سلطان محمد خلدالله ملکه” و در بین عبارت و داخل دایره، عبارت “ضرب ایروان” را نقش کرده‌اند.
[↑] دورۀ شاه عباس اول کبیر (۹۹٦- ۱٠٣٨ ق / ۱۵٨٧– ۱٦٢۹ م)
عبارت نقش شده بر روی سکه‌ها در دوران شاه عباس کبیر شبیه سکه‌های ضرب‌شده در دوران شاه محمد خدابنده است. بر پشت این سکه‌ها نیز پنج نوع عبارت با ذکر نام محل ضرب نقش شده که یک مورد آنها با ضرب ایروان بهدست آمده است. لازم به‌ذکر است سکه‌های نقره از زمان شاه عباس با عنوان عباسی نامیده شدند. تنها سکهای که نگارنده از دوران شاه عباس کبیر با ضرب ایروان بهدست آورده سکهای است عباسی و از جنس نقره. هرچند این سکه نیز وضعیت مطلوبی ندارد ولی در پشت آن می‌توان قسمتی از عبارت “از بهر خیر این سکه را کلب علی عباس زد” را مشاهده کرد.
[↑] دورۀ شاه صفی اول (۱٠٣٨-۱٠۵٢ ق / ۱٦٢۹–۱٦۴٢ م)
بر روی کلیۀ سکه‌های ضرب شده در دوران شاه صفی اول عبارت “لااله الاالله محمد رسول‌الله علی ولی‌الله” و بر پشت آنها دو نوع شعر یک بیتی با ذکر نام محل ضرب نقش شده که هر دو نوع این سکه‌ها با ضرب ایروان بهدست آمده است.
این سکه سکهای است عباسی از جنس نقره با وزن ٦/٧ گرم و قطر ٢۱ میلی‌متر که در ۱٠۵٢ هجری قمری ضرب شده و در پشت آن، عبارت “هست از جان غـلام شــاه صفـی” و در داخل دایره‌ای، عبارت “ضرب ایروان” نقش بسته.
سکۀ بعدی هم عباسی و از جنس نقره به‌وزن ٧/٧ گرم و قطر ٢٠ میلی‌متر است که در ۱٠٣٨ هجری قمری ضرب‌شده و عبارت روی آن شبیه سکۀ قبلی است. در پشت این سکه، عبارت “بنده شاه ولایت صفی” و نیز عبارت “ضرب ایروان” نقش شده.
[↑] دورۀ شاه عباس دوم (۱٠۵٢-۱٠٧٧ ق / ۱٦۴٢–۱٦٦٦ م)
از زمان شاه عباس دوم در نوشته‌های پشت سکه تغییراتی پدید آمد. عناوین و القاب شاه و ارادت‌های وی به امامان به‌صورت اشعار فارسی ضرب شد. بر روی کلیۀ این سکه‌ها، عبارت “لااله الاالله محمد رسول‌الله علی ولی‌الله” اغلب همراه با نام دوازده امام و در پشت آنها چهار نوع عبارت با ذکر نام محل ضرب نقش بسته که از این تعداد فقط دو مورد آنها با ضرب ایروان بهدست آمده است.
این سکه پنج شاهی و از جنس نقره با وزن ٨٢/٨ گرم و قطر ۴/٣٢ میلی‌متر است که در ۱٠٦۹ هجری قمری ضرب‌شده و در پشت آن، شعر “به گیتی سکه صاحبقرانی زد از توفیق حق عباس ثانی” و در پایین آن، عبارت “ضرب ایروان” نقش بسته.
سکـۀ بعدی نیـز از جنس نـقره و دارای قطری به اندازۀ ٢٠ میلی‌متر است که در ۱٠۵٣ هجری قمری ضرب شده. در پشت سکه، عبارت “بندۀ شاه ولایت عباس” به‌همراه عبارت “ضرب ایروان” نقش بسته.
سکهای نیز از جنس برنز بهدست آمده که در ۱٠۵٧ هجری قمری در ایروان ضرب‌شده. این سکه، که وضعیت چندان مطلوبـی ندارد، دارای ٦/۹ گرم وزن و ٢٢ میلی‌متر قطر است و بر روی آن تصویر فیلی به‌چشم می‌خورد.
[↑] دورۀ شاه صفی دوم (سلیمان اول) (۱٠٧٧-۱۱٠۵ ق / ۱٦٦٦–۱٦۹۴ م)
بر روی کلیۀ سکه‌هایی که در دوران این پادشاه ضرب‌شده عبارت “لااله الاالله محمد رسول‌الله علی ولی‌الله” اغلب همراه با نام دوازده امام نقش بسته. در پشت سکه‌ها، نیز از شش نوع شعر دو بیتی و دو نوع عبارت با ذکر نام محل ضرب استفاده شده که از این انواع تنها با یک عبارت آن به‌ضرب ایروان بهدست آمده.
این سکه شاهی و از جنس نقره است که در ۱۱٠۴ هجری قمری ضرب شده. در پشت سکه، جملۀ “بندۀ شاه ولایت سلیمان” و عبارت “ضرب ایروان” نقش بسته. لازم به‌توضیح است در دو سال اول حکومت شاه صفی دوم همین جمله با نام صفی ضرب شده که نمونۀ شهر ایروان آن بهدست نیامده است.
سکۀ دیگری نیز مربوط به‌این دوران از جنس برنز بهدست آمده که دارای ۹ گرم وزن و ٢۱ میلی‌متر قطر است و در ۱٠٨٢ هجری قمری ضرب شده. بر روی این سکه، که وضعیت مطلوبی ندارد، تصویر شیر و خورشید و در پشت آن، به‌سختی، عبارت “ضرب ایروان” به‌چشم می‌خورد.
[↑] دورۀ شاه سلطان حسین اول (۱۱٠۵-۱۱٣۵ ق / ۱٦۹۴–۱٧٢٢ م)
بر روی کلیۀ سکه‌های مربوط به‌این دوران عبارت “لااله الاالله محمد رسول‌الله علی ولی‌الله” و گاهی همراه با نام دوازده امام نقش بسته و در پشت آنها، از شش نوع شعر یا عبارت با ذکر نام محل ضرب استفاده شده که از این انواع تنها با دو عبارت آن به‌ضرب ایروان بهدست آمده است. در سال‌های پایانی حکومت شاه سلطان حسین سکه‌های نقرۀ تقلبی رواج یافت. از نظر تعداد و تنوع سکه‌های بهدست آمده از دوران شاهان صفوی، که در ایروان ضرب شده‌اند، سکه‌های ضرب شده در دوران شاه سلطان حسین بیشترین تعداد را تشکیل می‌دهند. از دو نوع سکۀ ضرب ایروان، که از این دوران بهدست آمده، یکی سکهای عباسی از جنس نقره به‌وزن ٢/٧ گرم است که در ۱۱۱۱ هجری قمری ضرب و بر روی آن نام امامان ذکرشده. در پشت سکه، شعر”گشت صاحب سکه از توفیق رب المشرقین در جهان کلب امیر المؤمنین سلطان حسین” و در پایین و حاشییۀ آن، عبارت “ضرب ایروان” نقش بسته.
سکۀ بعدی، که آن هم عباسی و از جنس نقره است، در ۱۱٣٠ هجری قمری ضرب شده. در پشت این سکه عبارت “بندۀ شاه ولایت حسین” و در پایین آن، عبارت “ضرب ایروان” نقش بسته.
سکـه‌های پنج شاهی‌ای نیز از جنس نقره با ضرب ایروان بهدست آمده که مستطیلی شکل اند.
این سکه در ۱۱٢٦ هجری قمری ضرب شده. بر روی این سکه، فقط عبارت “لااله الاالله محمد رسول‌الله علی ولی‌الله” و در پشت آن، عبارت‌های “بندۀ شاه ولایت حسین” و “ضرب ایروان” نقش بسته.
نوع دیگری از این سکه‌های پنج شاهی در ۱۱٢۹ هجری قمری ضرب شده. بر روی این سکه، به‌جز عبارت سکۀ قبلی نام امامان نیز نقش بسته و در پشت آن، عبارت “ضرب ایروان” با ذکر تاریخ ضرب در بین حاشیه‌ای در وسط سکه آمده که در اطراف آن عبارت “بنده شاه ولایت حسین” نقش شده است.
نوع دیگری از سکه‌های مربوط به‌این دوران سکهای است از جنس برنز که در ۱۱٠٨ هجری قمری به‌وزن ۱/۹ گرم و قطر ٢٣ میلی‌متر ضرب شده. بر روی این سکه، نقش یک پرنده همراه با خوشۀ گندم و در پشت، آن عبارت “ضرب ایروان” به‌چشم می‌خورد.
[↑] دورۀ شاه طهماسب دوم (۱۱٣۵-۱۱۴۴ ق / ۱٧٢٢–۱٧٣۱ م)
پس از تصرف اصفهان و کشته شدن شاه سلطان حسین بهدست اشرف افغان پسر وی، طهماسب، که بر مناطق شمال، غرب و شمال غرب ایران تسلط داشت، در قزوین بر تخت سلطنت نشست و اقدام به‌ضرب سکه کرد. بر روی کلیۀ این سکه‌ها، عبارت “لااله الاالله محمد رسول‌الله علی ولی‌الله” و نام دوازده امام نقش بسته و در پشت آنها از چهار نوع شعر یا عبارت با ذکر نام محل ضرب استفاده شده که از این انواع تنها یک مورد با ضرب ایروان بهدست آمده است.
این سکه عباسی و از جنس نقره است و در پشت، آن شعر ”به گیتی سکۀ صاحبقرانی زد از توفیق حق طهماسب ثانی” و عبارت “ضرب ایروان” نقش شده.
سکۀ دیگری از جنس برنز مربوط به‌این دوران بهدست آمده که در ۱۱۴٠ هجری قمری ضرب شده و دارای ٨٨/٨ گرم وزن و ۱٧ میلی‌متر قطر است. بر روی سکه، نقش شیری به‌همراه خورشید و در پشت آن، عبارت “فلوس ضرب ایروان” به‌چشم می‌خورد.
[↑] دورۀ شاه عباس سوم (۱۱۴۴-۱۱۴٨ ق / ۱٧٣۱–۱٧٣٦ م)
شاه عباس سوم آخرین پادشاه صفوی است که در ایروان سکه ضرب کرده. بر روی کلیۀ سکه‌های مربوط به‌دوران وی عبارت “لااله الاالله محمد رسول‌الله علی ولی‌الله” و نام دوازده امام نقش بسته و در پشت سکه‌ها، از دو نوع شعر با ذکر نام محل ضرب استفاده شده که از این انواع تنها یک مورد با ضرب ایروان بهدست آمده است.
این سکه عباسی و از جنس نقره به‌وزن ۴٣/۵ گرم و قطر ٢۴ میلی‌متر است. در پشت آن، شعر ”سکه بر زر زد به‌توفیق الهی در جهان ظل حق عباس ثالث ثانی صاحب قرآن” و در پایین آن، عبارت “ضرب ایروان” نقش شده.
از ۱٧٢۴ م / ۱۱٣٧ ق تا زمان لشکرکشی نادر شاه افشار به‌قفقاز و تصرف ایروان در ۱٧٣۵ م / ۱۱۴٦ ق منطقۀ قفقاز از کنترل دولت مرکزی ایران خارج شد و خان‌ها سیاستی مستقل در پیش گرفتند اما پس از مدتی منطقه به‌تصرف نیروهای عثمانی درآمد و پادشاهان عثمانی با نام “روان”، که همان ایروان است، سکه ضرب کردند.
۲- دوران افشاریه
سکه‌های رایج در دورۀ افشاریه از جنس طلا، نقره و برنز بود که فقط سکه‌های نقره با ضرب ایروان بهدست ما رسیده.
[↑] دورۀ نادرشاه
نادرشاه در مورد نوشته‌های روی سکه‌ها رویۀ دورۀ صفویه را در پیش نگرفت. بدین معنا که بر روی سکه نام شهر و تاریخ ضرب آن ذکر میشد و در پشت آن، اشعار و عباراتی که حاکی از اقتدار فرمانروایی وی بود. این عبارات بالغ بر هفت نوع بودند که از بین آنها تنها یک نوع با ضرب ایروان بهدست ما رسیده است.
این سکه به‌مناسبت جلوس نادر بر تخت سلطنت در ایروان ضرب شد. بر روی این سکه عبارت “به تاریخ الخیر فی ماوقع”، که با حروف ابجد به‌معنی “به تاریخ ۱۱۴٨” است و عبارت “ضرب ایروان” نقش بسته.
در پشت این سکه نیز، شعر ”سکه بر زر کرد نام سلطنت را در جهان نادر ایران زمین و خسرو گیتی‌ستان” و در پایین آن، عبارت “ضرب ایروان ۱۱۴٨” حک شده است.
[↑] دورۀ شاهرخ (۱۱٦۱-۱٢۱٠ ق / ۱٧۴٨–۱٧۹٦ م)
پس از کشته شدن نادر شاه افشار سراسر ایران دچار هرج و مرج شد و در مدتی کوتاه سه تن از جانشینان وی بر تخت سلطنت نشستند. از بین این افراد تنها شاهرخ، نوۀ نادرشاه، اقدام به‌ضرب سکه در ایروان کرد، هرچند که تسلط وی بر منطقۀ قفقاز بسیار کوتاه بود و خان‌های محلی پس از اندک زمانی مجدداً سیاستی مستقل در پیش گرفتند. سکه‌های بهدست آمده از دوران سلطنت شاهرخ حاکی از بازگشت به‌رویۀ دوران صفویه است. زیرا بر روی کلیۀ سکه‌ها عبارت “لااله الاالله محمد رسول‌الله علی ولی‌الله” و اغلب همراه با نام دوازده امام نقش بسته. در پشت سکه‌ها نیز، از شش نوع شعر با ذکر نام محل ضرب استفاده شده که از این انواع تنها یک نوع آن به‌ضرب ایروان بهدست آمده است.
این سکه در ۱۱٦۴ هجری قمری ضرب شده. در پشت آن، شعر ”سکه زد در جهان به‌حکم خدا شاهرخ کلب آستان رضا” و در پایین آن، عبارت “ضرب ایروان” نقش شده است.
٣- دوران زندیه
سکه‌های رایج در دوران زندیه از جنس طلا، نقره و برنز بودند و در بین شاهان این سلسله تنها کریم‌خان اقدام به‌ضرب سکه در ایروان کرد.
[↑] دورۀ کریم خان (۱۱٦٣-۱۱۹٣ ق / ۱٧۵٠–۱٧٧۹ م)
هرچند کریم‌خان زند توانست به‌هرج و مرج داخلی پایان دهد در ابتدا مجبور شد استقلال خانات منطقه از جمله ایروان را به‌رسمیت بشناسد اما بعدها آنان را مجبور به‌اطاعت از دولت مرکزی ساخت و در ایروان سکه ضرب کرد. بر روی سکه‌های دوران کریم‌خان از دو نوع شعر استفاده شده و در پشت آنها نام وی به‌صورت بسیار ساده و بدون القاب به‌همراه محل ضرب سکه نقش بسته.
این سکه از جنس طلا است و ٧/٢ گرم وزن دارد. بر روی آن، شعر ”شد آفتاب و ماه و سیم در جهان از سکه امام به‌حق صاحب الزمان” و در پشت آن، عبارت “یا کریم”، که به‌نام کریم‌خان اشاره دارد، همراه با عبارت “ضرب ایروان” نقش بسته.
۴- دوران قاجاریه
براساس بررسی‌های صورت گرفته تنها از دوران فتحعلی‌شاه قاجار سکه‌هایی با ضرب ایروان بهدست آمده. هر چند هوشنگ فرح‌بخش، مؤلف کتاب راهنمای سکه‌های ضربی ایران، نام ایروان را نیز در کنار نام شهرهایی آورده که آقا محمد خان، مؤسس سلسلۀ قاجار، اقدام به‌ضرب سکه در آنها کرده نگارنده هیچ‌گونه اطلاعات و تصویری از این نوع سکه‌ها بهدست نیاورده است.
[↑] دورۀ فتحعلی‌شاه
آخرین سکهای که شاهان ایران در ایروان ضرب کردند مربوط به‌دوران فتحعلی‌شاه قاجار است. در این دوران، سکه‌هایی از جنس طلا، نقره و برنز ضرب شده است. فتحعلی‌شاه در اوایل حکومت خود از شیوۀ رایج در دوران صفویه برای ضرب سکه‌های خود استفاده می‌کرد اما پس از مدتی طریقۀ نادرشاه افشار را در ضرب سکه در پیش گرفت. بدین معنا که بر روی سکه نام و القاب خود و در پشت آن، محل ضرب سکه را نقش می‌کرد.
یکی از انواع سکه‌های ضرب شده در این دوران که بهدست ما رسیده تومان از جنس طلاست که در ۱٢٣٣ هجری قمری ضرب شده. وزن این سکه ٦۱/۴ گرم و قطر آن٢٣۱ میلی‌متر است. بر روی این سکه، عبارت “السلطان ابن السلطان فتحعلی‌شاه قاجار” و در پشت آن، عبارت “ضرب چخور سعد ایروان” نقش شده.
چخور سعد نامی است که جهانشاه قره قویونلو بر منطقۀ ایروان نهاده بود. دربار ایران نیز در تمام دوران حاکمیت ایران بر این منطقه آن را با همین نام می‌خواند اما هیچ‌گاه سکه‌ها را با این نام ضرب نمی‌کردند. به‌دلایلی نامعلوم در دوران فتحعلی‌شاه سکه‌های طلای ضرب ایروان به‌این نام ضرب شده‌اند.
از دیگر سکه‌های این دوران ریال نقره است که در ۱٢۱٦ هجری قمری ضرب شده و ٢٢/۱٠ گرم وزن دارد. بر روی این سکه، عبارت “السلطان فتحعلی‌شاه قاجار” و در پشت آن، عبارت “ضرب ایروان ۱٢۱٦” نقش شده.
سومین نوع سکه‌های مربوط به‌این دوران نیز فلوس برنزی است که در ۱٢٣۴ هجری قمری با وزن ۵/۱۴ گرم و قطر ٢۱ میلی‌متر ضرب شده. بر روی این سکه، تصویر شیر و خورشید و در پشت آن، عبارت “ضرب ایروان” نقش بسته است.[۱]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی ارسال شده است.
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- شاهن هوسپیان، سکه‌های ایرانی ضرب‌شده در ایروان، سایت فصلنامه فرهنگی پیمان
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□ فصلنامه فرهنگی پیمان، شماره ۴۴، سال یازدهم، تابستان ۱۳۸٧؛ برگرفته از منابع زیر:□ سرفراز، علی اکبر؛ آورزمانی، فریدون، سکه‌های ایران، تهران: سمت، ۱٣٧۹. □ فرح‌بخش، هوشنگ، راهنمای سکه‌های ضربی ایران، [بی‌جا]، [بی‌نا]، [بی‌تا]. □ هوسپیان، شاهن، “نگاهی مختصر به‌تاریخ ایروان”، پیمان، س ۱٠، ش ٣٧، پاییز ۱٣٨۵، صص ٣۹-٧۱.
[برگشت به بالا]
