 |
|
تمدن دره‌ی سند
تمدن دره‌ی سند
تمدن دره‌ی سند (Indus Valley Civilisation) (دوران اوج: ۲۶۰۰–۱۹۰۰ پیش از میلاد) تمدنی باستانی بوده است که از بستر رود سند برخاست. در ابتدا در هند [باستان] (گوجرات، هاریانا و راجستان) متمرکز بود و امروز در پاکستان (استان‌های سند و پنجاب)، که خود بخشی از کشور طوران یا بلوچستان بوده است و به‌سمت غرب تا کلات واقع در بلوچستان پاکستان و سرحد واقع در بلوچستان ایران ادامه یافت. هم‌چنین بازمانده‌هایی در افغانستان، ترکمنستان و ایران نیز حفاری و کاوش شده است.
تمدن دره‌ی سند به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین شگفتی‌های معماری جهان، که در زمان اوج خود به تمدن هاراپان (Harappan Civilization) شهرت داشته، در زمره‌ی اولین سکونت‌گاه‌های شهری بزرگ در کل قاره‌ها بوده است. تمدن دره‌ی سند، واقع شده در پاکستان امروزی، در ۴۵۰۰ سال پیش رونق و پیشرفت خود را داشت که پس از آن فراموش شد و تا سال ۱۹۲۰ که خرابه‌هایش در کاوش‌های باستان‌شناسی کشف شد، فقط در افسانه‌های محلی موجودیت خود را حفظ کرده بود. این تمدن پیشرفت‌ها و تکنولوژی‌های پیشرفته‌ای همچون موهنجو-داروی معروف (Mohenjo Daro) و اولین سیستم فاضلاب شهری را شامل می‌شود. هم‌چنین شواهدی از مهارت‌های شگفت‌انگیز و برجسته در ریاضیات، مهندسی و حتی دندان‌پزشکی اولیه در این تمدن وجود دارد.[۱] برای نخستین‌بار پارچه‌ی پنبه‌ای، در حدود ۱۹۰۰ پیش از میلاد، توسط تمدن دره‌ی سند در آسیای جنوبی بافته شد.[٢]
در سال ۱۵۰۰ پیش از میلاد، تمدن دره سند تقریباً متروک و رها شده بود. احتمالاً تهاجم اقوام هندواروپایی و یا افول و فروپاشی کشاورزی به‌علت تغییرات آب‌وهوایی دلایل نابودی این تمدن باشد.[٣] با این حال، گفته می‌شود، در حدود ۱۵۰۰ پیش از میلاد، مهاجمان شمالی موسوم به آریایی‌ها، تمدن دره‌ی سند را سرنگون می‌نمایند.[۴]
تمدن دره‌ی رود سند[۵] اولین فرهنگ شهری شناخته شده در شبه قاره‌ی هند است. این تمدن ابتدا در سال ١٩٢١ در هاراپا (Harappa)، واقع در منطقه پنجاب، و سپس در سال ١٩٢٢ در موهنجودارو (Mohenjodaro)، نزدیک رود سند در منطقه سند، شناسایی شد؛ امروز هر دو مکان یادشده در پاکستان قرار دارند. سپس، آثار اندکی از این تمدن دوباره در پاکستان در سوتکاجن دور (Sutkagen Dor) -نزدیکِ سواحل دریای عرب در ٣۰۰ مایلی (۴٨۰ کیلومتری) غرب کراچی - و نیز راپور (Ropar) در هند - ١۰۰۰ مایل (١٦۰۰ کیلومتر) به‌سوی شمال شرق، در دامنه‌ی تپه‌های شیملا (Shimla Hills) - کشف شد. حفاری‌های بعدی در جنوب ساحل غربی هند در خلیح خامبات (Gulf of Khambhat) - ۵۰۰ مایلی (٨۰۰ کیلومتری) جنوب شرقی کراچی - و به‌سوی شرق در حوزه‌ی رود یامونا (Yamuna) - ٣۰ مایلی (۵۰ کیلومتری) شمال دهلی- صورت پذیرفت. در نتیجه این تمدن، در میان سه تمدن اولیه جهان، گسترده‌ترینِ آن‌هاست. دو تمدن دیگر بین‌النهرین و مصر هستند که کمی پیش از تمدن دره سند آغاز شده‌اند.
گویا تمدن سند دارای دو شهر بزرگ به‌نام هاراپا و موهنجودارو و نیز بیش از صد شهر و روستا، غالباً با اندازه‌های نسبتاً کوچک، بوده است. احتمالاً در ابتدا، هریک از دو شهر یادشده دارای اندازه‌ای در حدود یک مایل مربع بودند، و وسعت قابل توجه آن‌ها مستلزم مرکزیت سیاسی بوده است، اعم از وجود دو دولت بزرگ و یا یک امپراطوری بزرگ با پایتخت‌های جایگزین؛ تجربه‌ای که در تاریخ هند دارای قراینی بوده است. نیز احتمال می‌رود که هاراپا پس از موهنجودارو - که با سیل‌های غیر معمول بیش از یک بار ویران شده است - به‌وجود آمده باشد. به‌نظر می‌رسد که بخش جنوبی تمدن در شبه‌ی جزیره کاتیاوار (Kathiawar Peninsula) و دورتر از آن، نسبت به مکان‌های اصلی واقع در سند، خاستگاه زمانی جدیدتری داشته باشد. این تمدن دارای فرهنگ نوشتاری بوده و خط آن، که حدوداً دارای ٢۵۰ تا ۵۰۰ کاراکتر است، نسبتاً و به‌طور آزمایشی رمزگشایی شده است. زبان آن‌ها به‌طور غیرقطعی به‌عنوان زبان دراویدی شناسایی شده است. به‌نظر می‌رسد مدت اصلی تاریخ این تمدن در حدود سال‌های ٢۵۰۰ تا ١٧۰۰ پیش از میلاد باشد، اگرچه احتمالاً مکان‌های بخش جنوبی در هزاره دوم پیش ازمیلاد بیش‌تر دوام آوردند.
ظاهراً تمدن دره‌ی سند از دهکده‌های سرزمین‌های همسایه و یا پیشینیان ظهور کرده و تکامل یافته است، در حالی‌که با مهارت کافی از الگوی کشاورزی آبی بین‌النهرین استفاده می‌کرد تا از مزایای دره‌ی وسیع و حاصلخیز رود سند بهره‌مند شود، و همزمان سیل‌های نیرومند سالیانه را - که همزمان سبب حاصلخیزی و نیز ویرانی بود - کنترل می‌نمود. این تمدن جدید که جایگاهی امن در دشت به‌دست آورده و بر مشکلات آشکار آن تسلط یافته بود، بی‌تردید با جمعیتی در حال رشد که از تغذیه‌ای مناسب بهره‌مند بودند، گسترش در کناره‌های مسیر رودخانه بزرگ (سند) را سرانجامی اجتناب‌ناپذیر می‌یافت. این تمدن ابتدا با کشاورزی، همراه با تجارتی قابل تحسین اما ناپایدار، می‌زیست. گندم و جو شش‌ردیفه (six-row barley) پرورش داده می‌شد؛ نخود سبز فرنگی، خردل، کنجد و هسته خرما و نیز مقداری از اولین طرح‌های شناخته‌شده کتان نیز کشف شده‌اند. حیوات خانگی شامل سگ و گربه، گاو کوهان‌دار و شاخ‌کوتاه، مرغ خانگی و احتمالاً خوک، شتر و بوفالو بود. احتمالاً فیل نیز اهلی می‌شد و عاج آن آزادانه مورد استفاده قرار می‌گرفت. مواد معدنی که در دشت آبرفتی در دسترس نبود، گاهی از دشت‌های دور آورده می‌شد. طلا از جنوب هند یا افغانستان، نقره و مس از افغانستان و شمال غربی هند (راجستان)، لاجورد از افغانستان، فیروزه از ایران و سنگ فوچیت سبزرنگ (jade like fuchsite) از هند جنوبی وارد می‌شد.
احتمالاً شناخته‌شده‌ترین مصنوعات تمدن دره سند تعدادی مُهر کوچک است که عموماً از استئاتیت (steatite) ساخته می‌شد؛ این مهرها در نوع و کیفیت ممتاز و منحصر به‌فرد بوده و طیف وسیعی از حیوانات را به تصویر می‌کشیدند: هم واقعی مانند فیل، ببر، کرگدن و بزکوهی و هم خیالی که اغلب موجوداتی مرکب بودند. گاهی پیکره‌های انسانی نیز تصویر می‌شد. نمونه‌های اندکی از مجسمه‌های سنگی سند نیز پیدا شده که اغلب کوچک بوده و انسان یا خدا را نشان می‌دهد. تعداد زیادی از پیکره‌های سرامیکی ضد آب از حیوانات و انسان‌ها وجود دارد.
این‌که این تمدن چگونه و چه زمانی به پایان رسید، نامشخص باقی مانده است. در حقیقت نیاز نیست برای فرهنگی که به‌طور گسترده‌ای اشاعه یافته است، پایانی واحد را متصور شویم. اما پایان موهنجودارو شناخته شده، دراماتیک و ناگهانی است. در حدود میانه هزاره دوم پیش از میلاد مهاجمانی به یکباره به موهنجودارو حمله کرده، و در حالی‌که مرده‌ها را در جایی‌که به زمین می‌افتادند ترک می‌نمودند، از آن گذر کردند. این‌که مهاجمان چه کسانی بودند امری مورد شک و تردید است. بر طبق کتاب‌های قدیمی‌تر ریگ ودا (Rigveda)[٦]، به‌نظر می‌رسد این واقعه از نظر زمانی و مکانی با حمله آریایی‌ها به منطقه سند مطابق باشد؛ در این کتاب‌ها تازه‌واردان در حالی توصیف می‌شوند که به شهرهای بارودار یا دژ‌های متعلق به مردم بومی حمله می‌کنند و خدای جنگ آریایی ایندرا (Indra) دژها را از هم می‌درد، چنان‌که گذر عمر جامه‌ای را تحلیل می‌برد. با این‌حال واضح است که شهر، پیش از دچار شدن به مرگ، در مرحلۀ بالایی از زوال اقتصادی و اجتماعی بود. سیل‌های عمیق بیش از یک‌بار بخش‌های بزرگی از آن را زیر آب فرو برد. خانه‌ها به‌طور روز افزونی دارای کیفیت پایینی در ساخت بوده و نشانه‌هایی از ازدحام بیش از حدِ جمعیت را نشان می‌دادند. به‌نظر می‌رسد که ضربه‌ی نهایی ناگهانی بوده است، اما شهر پیش از این مرده بود. چنان‌چه شواهد نشان می‌دهد، پس از این تمدن فرهنگ‌های فقیری در دره‌ی سند پدید آمدند که از میراث سند بهره کمی برده، اما عناصری را از سوی ایران و قفقاز - به‌طور کلی از مهاجمان آریایی – دریافت کرده بودند. برای قرن‌های متمادی تمدن شهری در شمال غربی شبه‌ی قاره هند مرده بود.
با این حال به‌نظر می‌رسید در جنوب، شرایط در کاتیاوار و ورای آن بسیار متفاوت بوده است. گویا در این‌جا یک تداوم فرهنگی واقعی میان فرهنگ اواخر سند و عصر مس وجود دارد که هند مرکزی و غربی را میان ١٧۰۰ تا هزاره اول پیش از میلاد مشخص می‌نماید. این فرهنگ‌ها پلی اساسی میان پایان تمدن سند و تمدن توسعه یافته عصر آهن، که در حدود ١۰۰۰ پ.م در هند ظهور کرد، برقرار می‌کنند. در سال ١٩٨۰ ویرانه‌های موهنجودارو به‌عنوان مکان میراث جهانی یونسکو[٧] تعیین شد.
[▲] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی ارسال شده است.
[▲] پی‌نوشت‌ها
[۱]- تمدن‌های گمشده: ۱۲ جامعه‌ی که در میان رمز و راز ناپدید شدند (قسمت اول)، سایت شگفتی‌ها.
[٢]- تمدن دره سند، از ویکی‌پدیا، دانشنامهی آزاد
[٣]- تمدن‌های گمشده: ۱۲ جامعه‌ی که در میان رمز و راز ناپدید شدند (قسمت اول)، سایت شگفتی‌ها.
[۴]- Chronology of Iranian History - Part 1, Encyclopaedia Iranica[۵]- Indus civilization یا Indus valley civilization
[٦]- ریگ‌ودا مجموعه‌ای از اشعار و سرودهای مذهبی آریاییان و کهن‌ترین بخش کتاب وداها است. این کتاب در دوره ودایی که ایرانیان و هندیان با هم می‌زیستند، نگاشته شده است؛ و از نظر لفظ و معنا شباهت بسیاری با اوستا دارد. ریگ‌ودا شامل ۱۰۱۷ قطعه شعر و ۱۰۵۰۰ بیت است. ریگ‌ودا یکی از چهار متن اصلی در مجموعهٔ سرودهای (śruti) مقدس هندوئیسم به شمار می‌آید که جمعاً وداها نامیده می‌شوند. برخی از بیت‌های ریگ‌ودا امروزه نیز در دعاهای مراسم دینی هندو استفاده می‌شود و به این خاطر این متن یکی از کهن‌ترین نوشته‌های بشری است که هنوز کاربرد دارد. ریگ‌ودا یکی از کهن‌ترین متون موجود در زبان‌های هندواروپایی است و شواهد زبان‌شناسی نشان می‌دهد که باید در حدود سال‌های ۱۷۰۰ تا ۱۱۰۰ پیش از میلاد در منطقهٔ شمال باختری شبه‌قاره هند تألیف شده‌باشد. (برگرفته از: ریگ‌ودا ، از ویکی‌پدیا، دانشنامهی آزاد)
[٧]- Archaeological Ruins at Moenjodaro, UNESCO World Heritage site
[▲] جُستارهای وابسته
□
[▲] سرچشمه‌ها
□ زهره، دودانگه، تمدن دره‌ی سند، وب‌سایت انسان‌شناسی و فرهنگ، برگرفته از منابع زیر:□ MLA Style: “Indus civilization”. Encyclopædia Britannica. Encyclopaedia Britannica Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica, 2010.
□ APA Style: Indus civilization. (2010). Encyclopædia Britannica. Encyclopaedia Britannica Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica.
