- واژه‌شناسی
- پیشینه‌ی تاریخی
- محتوای خرده اوستا
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
[اوستای متأخر] [متن خُرده اوستا]
خُرده اوستا (به انگلیسی: Khordeh Avesta؛ در پهلوی: «خورده اوستا» (xorde ævestɒ) یا «خورتک اوستاک» (xwardag abestāg) به‌معنای «اوستای کوچک»)، کتاب دینی زرتشتیان و جوان‌ترین بخش اوستا و گزیده‌ی بخش‌هایی از یشت‌ها و یسن‌ها است[۱] که مجموعه‌ای است از دعاهای کوتاه خاص مردم عادی زرتشتی که آن‌ها را در موقعیت‌های خاصی می‌خوانند، در برابر دعاهایی که خواندن آن‌ها در مراسم دینی خاص روحانیان است[٢].
[↑] واژه‌شناسی
نام این نسک اوستایی عهد ساسانی، در پارسی میانه «خورتک اوستاک» به‌معنای «اوستای کوچک» بوده است[٣] و به‌گفته‌ی دکتر احمد تفضلی نام این کتاب فقط به‌صورت پهلوی آمده است.[۴]
[↑] پیشینه‌ی تاریخی
درباره‌ی زمان دقیق تدوین خُرده اوستا نمی‌توان اظهارنظر کرد[۵]؛ اما آن‌گونه که در متن‌های فارسی میانه آمده است، گفته می‌شود که خُرده اوستا را «آذرباد مهرسپندان»، موبدان موبد هم‌روزگار شاپور دوم (٣٠۹-٣٧۹ میلادی) فراهم آورد و برای اثبات درستی مطالب آن و همخوانی‌اش با دیگر بخش‌های اوستا «ور گرم» انجام داد؛ یعنی روی گداخته بر سینه‌اش ریخته شد و چون او را نسوزانید و بدو آسیبی نرسانید، راستی گفتار او با این آزمایش ایزدی به اثبات رسید و مجموعه به‌عنوان خلاصه اوستا پذیرفته شد.[٦]
نخستین گزارندگان اوستا چون «انکتیل دوپرون» و «اشپیگل»، تمام اوستا را به‌جز وندیداد ساده (یعنی یسنا، ویسپرد و وندیداد)، خرده اوستا می‌دانستند. ولی یشت‌ها انشأ مفصل دارند و به‌ویژه یشت‌های بزرگ ، بسیار کهن هستند و خلاصه چند یشت در نیایش‌ها آمده است و باید از خرده اوستا جدا نمود. خرده اوستا بنابر نظر گلدنر شامل دعاها و نمازها (پرامون یشت، نیرنگ کستی بستن، سروش باژ و هوشبام)، نیایش‌ها (خورشید نیایش، مهر نیایش، ماه نیایش، اردویسور بانو نیایش و آتش بهرام نیایش) ، پنج‌گاه (هاونگاه، رپیتوینگاه، ازیرینگاه، اویسروثریمگاه و اشهینگاه)، دو سی‌روزه (سی‌روزه کوچک، سی‌روزه بزرگ) و چهار آفرینگان (آفرینگان دهمان، آفرینگان گاثا، آفرینگان گاهنبار و آفرینگان رپیتوین) است. «دارمستتر»، سی‌روزه را جدا از خرده اوستا می‌داند.[٧]
رشید شه‌مردان، خرده اوستا را در سال ۱٣۱٨ خورشیدی، از روی نسخه‌ی دین دبیره دستور انکلساریا به‌خط فارسی آوانویسی نمود و در هند به‌چاپ رسانید.[٨]
[↑] محتوا و کابرد آیینی خرده اوستا
موضوع خرده‌اوستا نمازهای روزانه و سرودهای آیینی و سرودهایی درباره درگذشتگان است[۹]. این نسک دربرگیرنده‌ی نمازها، نیایش‌ها و درودهایی است که زرتشتیان در هنگام‌های گوناگون شب و روز و یا در جشن‌های دینی سال و یا رویدادهای مهم خویش چون سدره پوشیدن و کُشتی بستن کودکان و عروسی و سوگواری آن‌ها را می‌خوانند و آیین‌های مربوط به آن را انجام می‌دهد.[۱٠]
نسخه‌هایی که از خرده اوستا در دست است یکی نیست و در برخی دعاهایی افزوده دارد و در بخشی دیگر ندارد. به همین‌گونه میان خرده اوستاهای موجود در هندوستان و ایران نیز چندگونی دعاها دیده می‌شود و دشوار می‌توان دو نسخه از این نسک را یافت که محتوی یکسانی داشته باشد. تنها بخش ثابت در همه‌ی خورده اوستاها هرمزدیشت است. مفسرین اروپایی بخش‌های دیگر اوستا را نیز به خرده اوستا چسبانده‌اند ولی ابراهیم پورداوود خرده اوستا را شامل بخش‌های: «اشم وهو-یتا اهو»، «نیرنگ کشتی‌بستن»، «سروش‌باژ»، «هوشبام»، «پنج‌نیایش»، «پنج‌گاه»، «دوسی‌روزه» و «چهارآفرینگان» می‌داند.[۱۱]
در نسخه‌های گوناگون خرده اوستا متن‌هایی نیز به پازند[۱٢] آمده است.[۱٣] با این حال، مهم‌ترین بخش‌های این نسک عبارت‌اند از: نمازها و دعاها، نیایش‌ها، گاه‌ها، سی‌روزه، و آفرینگان‌ها.[۱۴]
نماز و دعا: خرده اوستا با دو دعای مشهور اشم وهو و اهونور (یثا اهو) آغاز می‌شود. این دو نماز را باهم پرامون یا فرامون یشت نامند. شاید چون این دو دعا گرداگرد دعاها و نمازها و نیایش‌های دیگر را فرا گرفته است، آن‌ها را پرامون یشت نامیده‌اند.
پس از پرامون یشت، نیرنگ[۱۵] کستی‌بستن می‌آید. این نیرنگ با دعایی به پازند آغاز می‌شود و دو بند به زبان اوستایی دارد. نیرنگ در این‌جا به‌معنای دعاهای کوتاه است. این متن عبارت از دعایی است مخصوص آیین کستی‌بستن زرتشتیان که موبد آن را بر می‌خواند. متن بعدی «سروش باژ» است. سروش باژ را در بامداد پس از برخاستن از خواب می‌خوانند و به همین مناسبت آن را «نیرنگ دست شو» هم می‌نامند. این دعا با پازند آغاز می‌شود و پنج بند به زبان اوستایی دارد. پس از سروش باژ، هوشبام می‌آید. هوشبام نمازی است که در سحرگاه می‌خوانند و در ستایش سپیده‌دم است. تقریباً تمام جملات هوشبام از یسن‌ها برداشته شده است.[۱٦]
نیایش: نیایش در پهلوی (niyāyišn) همچون فارسی به‌معنای دعا و درود و آفرین است. دکتر احمد تفضلی می‌نویسد:
- نام پنچ دعا به‌نام خورشید و مهر و ماه و آب و آتش است که هریک از آن‌ها در مواقعی از روز یا ماه باید خوانده شود. یَشت مربوط به هریک از ایزدان ِ نام‌برده با بخشی از آن، در نیایش مربوط به آن ایزد گنجانیده شده است. مثلاً همه‌ی خورشید یشت در نیاش اول (بند ۱٠ تا ۱٧) و ماه یپشت در نیایش دوم (بند ٢ تا ۹) نقل شده است.[۱٧]
بدین ترتیب، پنج نیایش موجود است که به خورشید، مهر، ماه، اردویسورآناهیتا و آذر خطاب می‌شود. در آغاز یا میانه یا فرجام هر نیایش متون پازند وجود دارد و این پازندها متأخر است چون واژه‌های عربی در آن به‌کار رفته است. خورشید نیایش ۱۹ بند دارد و همه خورشید یشت در بندهای ۱۱-۱٧ آن آمده است. خورشید نیایش هر روز سه بار درهاونگاه و رپیتوینگاه و ازیرینگاه (صبح، ظهر و عصر) خوانده می‌شود. مهر نیایش ۱٧ بند دارد و بندهای ۴-٦ و ۱۴۴-۱۴۵ مهریشت در بندهای ۱٣-۱۵ و ۱۱-۱٢ آن آمده است.
«مهر نیایش» هر روز سه بار درهاونگاه و رپیتوینگاه و ازیرینگاه پس از «خورشیدنیایش» خوانده می‌شود. «ماه‌نیایش» ۱٢ بند دارد و همه «ماه‌یشت» در بندهای ٣-۹ آن آمده است. ماه‌نیایش سه بار در ماه (آغاز، میانه و پایان ماه) خوانده می‌شود. «اردویسوربانو[۱٨] نیایش» یا «آبان‌نیایش» ۱۱ بند دارد و بندهایی ۱-٧ آن از بندهای آبان یشت یا یسنا برداشته شده است.
آتش‌نیایش ٢٠ بند دارد و بندهای ۱-۱٠ یسنا در بندهای ٧-۱٦ آن آمده است. آبان نیایش و آتش نیایش را به ترتیب زرتشتیان هنگامی که به نزدیکی آب و آتش می‌رسند و در روز آبان (دهم) و روز آذر (نهم) هر ماه می‌خوانند. آتش‌نیایش را موبدان در پنج‌گاه روز در آتشکده‌ها می‌خوانند.[۱۹]
گاه: در آیین زرتشتی، شبانه‌روز به پنج‌گاه تقسیم می‌شود که در هر گاه، یک نماز خوانده می‌شود. این پنج‌گاه عبارتند از:
- ۱- «هاونگاه» (به اوستایی: hāwani)، بامداد
٢- «رپیتو نیگاه» (به اوستایی: rapiθwina)، نیمروز
٣- «ازیرینگاه» (به اوستایی: uzayeirina)، عصر
۴- «اویسروثریمگاه» (به اوستایی: aiwisrūθrima)، از غروب تا نیمه شب
۵- «اشهینگاه» (به اوستایی: ušahina)، از نیمه شب تا بامداد.
در زمستان رپیتوینگاه وجود ندارد. هر ایزد گاه را یک ایزد همکار ویژه و یک ایزد طبقه اجتماعی و مجموعه‌ای از ایزدان همراهی می‌کنند که عبارتند از: ایزد‌هاون (ساونگهی، ویسیه، مهر و رام)، ایزد رپیتوین (فرادت فشو، زنتومه، اردیبهشت و آذر)، ایزد ازیرین (فرادت ویره، دهیومه، اپام نپات و آب)، ایزد اویسروثریم (فرادات ویسپام هوجیاتی، زرتوشترمه، فروهرها و امه و بهرام و اوپرتات) و ایزد اشهین (برجیه، نمانیه، سروش و رشن و اشتاد).
هاونگاه، ۱٠ بند دارد و جملاتی به پازند هم در میان آن آمده است. رپیتوینگاه و ازیرینگاه و اویسروثریمگاه و اشهینگاه به ترتیب ۱٢، ۱۱، ۱٣و ۱٠ بند دارند.[٢٠]
سی‌روز: در گاه‌شمار مزدیسنا هر ماه، سی روز دارد و هر روز به‌نام یکی از امشاسپندان یا ایزدان است.[٢۱] به گفته‌ی دکتر احمد تفضلی، سی‌روزه، شامل دعاهایی است که متعلق به یکی از این سی ایزد است که سی روز ماه به‌نام آن‌هاست. دو سی‌روزه، به‌نام‌های سی‌روزه‌ی بزرگ و کوچک، در دست است.[٢٢]
این ایزدان عبارتند از: ۱- هرمزد ٢- بهمن ٣- اردیبهشت ۴- شهریور ۵- اسپندارمذ ٦- خرداد ٧- امرداد ٨- دی به آذر ۹- آذر ۱٠- آبان ۱۱- خور ۱٢- ماه ۱٣- تیر ۱۴- گوش ۱۵- دی به مهر ۱٦- مهر ۱٧- سروش ۱٨- رشن ۱۹- فروردین ٢٠- بهرام ٢۱- رام ٢٢- باد ٢٣- دی به دین ٢۴- دین ٢۵- ارد ٢٦- اشتاد ٢٧- آسمان ٢٨- زامیاد ٢۹- ماراسپند ٣٠- انیران. در سی‌روزه کوچک فقط به‌نام ایزدان بسنده شده است.[٢٣]
سی‌روزه را به‌طور کامل، خصوصاً در سی روز پس از درگذشت شخص متوفا می‌خوانند.[٢۴]
آفرینگان: دعاهایی است که همراه با اهدای نذورات می‌خوانند. چهار آفرینگان در دست است:
۱- آفرینگان ِ دَهمان که ۱٣ بند دارد و دعایی است که پس از فوت برای روان درگذشتگان خوانده می‌شود.
٢- آفرینگان ِ گاهان که ٦ بند دارد و در پنج روز پایان سال به‌نام رورهای گاهانی که روزهای فرود آمدن اروح درگذشتگان به زمین است، خوانده می‌شود.
٣- آفرینگان ِ گاهنبار که ۱۹ بند دارد و در مراسم گاهنبارها (شش جشن فصلی زرتشتیان) خوانده می‌شود.
۴- آفرینگان ِ رَپیتون[٢۵] که ۱٠ بند دارد و در آغاز و پایان تابستان (روز هرمزد فروردین ماه و روز انیران مهرماه) خوانده می‌شود.[٢٦]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پيوست‌ها
پيوست ۱:
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]-
[٢]- تفضلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، ص ۴٢
[٣]-
[۴]- تفضلی، احمد، پیشین، ص ۴٢
[۵]- همان‌جا
[٦]- رشید شه‌مردان، خُرده اوستا، وب‌سایت بهدینی؛ و نیز: تفضلی، احمد، پیشین، ص ۴٢
[٧]- رشید شه‌مردان، همان‌جا
[٨]- رشید شه‌مردان، خُرده اوستا، گزارش فارسی از رستم کیخسرو و موبد شاه فریدون وحیدی، ص ٧ (پیشگفتار)
[۹]-
[۱٠]- رشید شه‌مردان، خُرده اوستا، وب‌سایت بهدینی
[۱۱]-
[۱٢]-
[۱٣]-
[۱۴]-
[۱۵]- «نیرنگ» کلمه‌ای پهلوی، به‌معنای مراسم و آیین‌های دینی است که البته گاه، در مورد برخی دعاهای کوتاه نیز به‌کار می‌رود.
[۱٦]- رشید شه‌مردان، خُرده اوستا، وب‌سایت بهدینی؛ پورداود، ابراهیم، خرده اوستا صص ۵٨-٧۴؛ آموزگار، ژاله، در پیشگفتار: اوستا کتاب مقدس پارسیان، مقدمه و تصحیح و تحشیه کارل فریدریش گلدنر، ص ٣۱؛ و نیز:Darmesteter, James; Le Zend-Avesta; Deuxième volume,1892, pp.685-688.[۱٧]- تفضلی، احمد، پیشین، ص ۴٣
[۱٨]- ایزد بانویی آب
[۱۹]- رشید شه‌مردان، پیشین، وب‌سایت بهدینی؛ پورداود، ابراهیم، پیشین، صص ۱٠٣-۱٣٧؛ آموزگار، ژاله، پیشین، ص ٣٢؛ ابوالقاسمی، محسن، راهنمای زبان‌های ایرانی، ج ۱، صص ۱٠-۱۱؛ و نیز:Darmesteter, James; ibid; pp.691-708.[٢٠]- رشید شه‌مردان، پیشین، وب‌سایت بهدینی؛ پورداود، ابراهیم، پیشین، صص ۱۴٨-۱٧٣؛ آموزگار، ژاله، پیشین، ص ٣٢؛ و نیز:Darmesteter, James; ibid; pp.709-722.[٢۱]- رشید شه‌مردان، پیشین، وب‌سایت بهدینی
[٢٢]- تفضلی، احمد، پیشین، ص ۴٣
[٢٣]-پورداود، ابراهیم، پیشین، صص ۱٨۵-٢٠٣؛ آموزگار، ژاله، پیشین، صص ٣٢-٣٣؛ و نیز:Darmesteter, James; ibid; pp.204-304.[٢۴]- تفضلی، احمد، پیشین، ص ۴٣
[٢۵]- Rapitwin[٢٦]- پورداود، ابراهیم، پیشین، صص ٢٢۴-٢۴٨؛ تفضلی، احمد، پیشین، ص ۴٣؛ آموزگار، ژاله، پیشین، ص ٣٢؛ و نیز:Darmesteter, James; ibid; pp.723-738.
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□ تفضلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش ار اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران: سخن، چاپ سوم - ۱٣٧٨ خ.
□ آموزگار، ژاله، (پیشگفتار) اوستا، کتاب مقدس پارسیان، مقدمه و تصحیح و تحشیه کارل فریدریش گلدنر، تهران: انتشارت اساطیر، ۱٣٨۱ خ.
□ پورداود، ابراهیم، خرده اوستا، بمبئی: انجمن زرتشتیان ایرانی، چاپ اول - ۱٣۱٠ خ.
□ رشید شه‌مردان، خُرده اوستا، گزارش فارسی از رستم کیخسرو و موبد شاه فریدون وحیدی؛ و همچنین: وب‌سایت بهدینی.
□ ابوالقاسمی، محسن، راهنمای زبان‌های ایرانی (جلد اول)، تهران: سمت، چاپ دوم - ١٣٨١ خ.
[↑] پيوند به بیرون
□ [۱ ٢ ٣ ۴ ۵ ٦ ٧ ٨ ٩ ۱٠ ۱۱ ۱٢ ۱٣ ۱۴ ۱۵ ۱٦ ۱٧ ۱٨ ۱۹ ٢٠]
