 |
|
نقش رجب
فهرست مندرجات
- ریشه‌شناسی
- موقعیت جغرافیایی
- نقش‌برجسته‌ی تاج‌گذاری اردشیر بابکان
- نقش‌برجسته‌ی شاپور اول سوار بر اسب
- نقش‌برجسته‌ی تاج‌گذاری شاپور اول
- نقش‌برجسته‌ی کرتیر
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
آثار فرهنگی ایران سنگ‌نگاره‌های ساسانیان
نقش رجب (به انگلیسی: Naqsh-e Rajab؛ به پارسی: næɣʃeɾæˈd͡ʒæb)، یکی از جایگاه‌های آثار حجاری باستانی - شامل چند نقش‌برجسته از دوره‌ی ساسانی - در ایران کنونی است، که در شرق استخر و در سه کیلومتری شمال تخت جمشيد و سمت راست جاده شاهی، روبه‌روی راهی که به نقش رستم می‌رود و در داخل شکافی در کوه، در استان فارس واقع است. نقش برجسته‌های نقش رجب، که از جمله آثار مهم روزگار فرمانروایی ساسانیان بر ایران، در استان فارس و یکی از قدیمی‌ترین آثار این دوره در سراسر ایران کنونی است، همراه با نقش رستم که کمتر از یک کیلومتر از آن فاصله دارد، بخشی از مجموعه‌ی فرهنگی مرودشت است. این دو محل باستانی باهم یک نامزد پیش‌بینی‌شده برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو هستند.
این نقش‌برجسته‌های سنگی، شامل چهار سنگ‌نگاره‌ای عهد ساسانی است که قدیمی‌ترین آن‌ها متعلق به اردشیر اول (۲۲٦-۲۴۱ م)، بنیان‌گذار سلسله‌ی ساسانی می‌باشد، که به نقش‌برجسته‌ی تاج‌گذاری اردشیر بابکان معروف است. سه دیگر، که در کنار آن قرار دارند، عبارت‌اند از: تصویر کرتیر، موبد بزرگ و مقتدر اوایل دوره‌ی ساسانی که در زمان ۵ پادشاه ساسانی می‌زیسته است، نقش شاپور اول (۲۴۱-۲۷۲ م) و تاج‌گذاری شاپور اول ساسانی.
دکتر تورج دریایی در کتاب ناگفته‌های امپراتوری ساسانیان بر این نکته اشاره دارد که به‌طور معمول خاندان‌های شاهی چنان‌چه دارای ریشه‌های مشخص سلطنتی باشند، لزومی بر تأکید بر نژاد و اصرار به ریشه‌های پادشاهی خود ندارند. این در حالی‌است که در سنگ‌نوشته‌های ساسانی اغلب تأکید مضاعف و چندباره بر نژاد و سرمنشأ سلطنتی این خاندان شده است که جای پرسش در ذهن پدید می‌آورد. از سوی دیگر، نقر صحنه‌ی دیهیم‌دهی (تاج‌گذاری) یا اعطای حلقهی فرّه (حق پادشاهی) از اهوراهزدا به پادشاه که تآکید بر حق الهی سلطنت دارد نیز به‌گونه‌ای حاکی از نبودن پیشینه‌ی مشخص و دقیق منشأ و نژاد پادشاهی در خاندان ساسانی و شاید وجود بحران مشروعیت در آن‌زمان بوده است.
| ▲ | ریشه‌شناسی |
محل باستانی که در آن نقش رجب قرار دارد، دارای حالت طبیعی صخره مانند سایه‌بان است و در این محل فردی به‌نام رجب قهوه‌خانه‌ای داشت و بدین‌سان سنگ‌نگاره‌های ساسانی در این‌جا به‌نام نقش رجب شناخته شدند. این نام را مردم محلی به این مکان داده‌اند.
| ▲ | موقعیت جغرافیایی |
نقش رجب، در شرق شهری باستانی استخر و در سه کیلومتری شمال تخت جمشید یا پرسپولیس (Persepolis)، پایتخت باشکوه و تشریفاتیِ شاهان هخامنشی، و در سمت راست جاده، روبه‌روی راهی که به نقش رستم می‌رود، قرار دارد و از کنار آن جاده‌ی اصفهان-شیراز می‌گذرد و در سمت دیگر جاده شهر استخر واقع است.
جلو نقش رجب میدان‌گاه‌ی وسیعی است که می‌توان حدس زد زمانی آباد و خانه‌هایی در آن‌جا وجود داشته است و حجاری آبی‌که در کوه نقش رجب دیده می‌شود، این تصور را تقویت می‌نماید که چشمه آبی در آن‌جا وجود داشته و به‌طور کلی تفرج‌گاه باطراوتی بوده که دو تن از شاهان ساسانی نقش مراسم تاج‌گذاری خود را در آن‌جا به‌یادگار گذارده‌اند. نقش رجب چون نزدیک شهر باستانی استخر است و این شهر زادگاه اردشیر و شاپور و نیاکان آن‌ها بوده، از همین‌رو مراسم تاج‌گذاری خود را در این شهر انجام می‌دادند و به‌همین جهت نقوش و تصاویری از این‌گونه مراسم در نقش رستم و نقش رجب به‌یادبود گذارده‌اند. اردشیر بنیان‌گذار شاهنشاهی ساسانی در سه نقطه مراسم تاج‌گذاری خود را نقش کرده که یکی در همین نقش رجب، دومی در نقش رستم و سومی در تنگاب فیروزآباد است.
| ▲ | نقش‌برجسته‌ی تاج‌گذاری اردشیر بابکان |
نقش‌برجسته‌ی تاج‌گذاری اردشیر بابکان، در نقش رجب، نشان‌دهنده‌ی مراسم تاج‌گذاری اردشیر اول، بنیان‌گذار شاهنشاهی ساسانی است، که از سال ۲۲٦ تا سال ۲۴۱ میلادی، بر ایران فرمانروایی کرد. این سنگ‌نگاره که چهار متر و نیم پهنا دارد، از هشت نفر مرد و زن و کودک تشکیل یافته و همان‌طور که می‌نمایاند تاج یا حلقهی پادشاهی از طرف روحانی عالی‌مقام «موبدان موبد» و یا مظهر اهورامزدا به شاهنشاه اعطا می‌گردد. در این سنگ‌نگاره اهورامزدا در سمت راست شاه و در دستانش شاخه‌ی برسم قرار دارد. آن‌دو لباسی شبیه هم دارند و در کنار شاه، بزرگان دیگر نقش بسته‌اند. هاینتس لوشی (Heinz Luschey)، باستان‌شناس، ایران‌شناس و مورخ تاریخ هنر اهل آلمان می‌نویسد:
- این نقش‌برجسته، اهورامزدا در حضور شش ناظر حلقهی پادشاهی را به اردشیر واگذار می‌نماید. این شش ناظر از سمت چپ عبارتند از: ولیعهد شاپور و یک پیشکار؛ در پشت سر اهورامزدا، دو بانو که احتمالاً همسران اردشیر و شاپور هستند؛ در مرکز، دو پیکر کوچک که هینتس آن‌ها را نوادگان اردشیر یعنی بهرام و هرکول معرفی کرده است. این نگاره معرف نظام الگوبرداری جدیدی است. پیکرهای سنگین و بزرگ‌تر از واقع آن نشان از الگوی سنگ‌تراشی مخصوص ساسانیان دارد، اما نوعی نابهنجاری و ناپختگی عجیبی در آن‌ها محدودیت ایجاد کرده است.
نقش‌برجسته‌ی از اردشیر اول
| ▲ | نقش‌برجسته‌ی شاپور اول سوار بر اسب |
نقش‌برجسته‌ی دوم از آن شاپور اول، پسر و جانشین اردشیر اول است که از سال ۲۴۱ تا سال ۲۷۲ میلادی حکم می‌راند. در این نقش‌برجسته، که در شمال این محوطه کوچک قرار گرفته و یک متر و نیم بالاتر از سطح زمین است، شاپور اول، دومین شاهنشاه ساسانی، سوار بر اسب درشت اندامی است و در پشت سر شاهنشاه ۹ نفر از بزرگان کشور ایستاده‌اند. چنین به‌نظر می‌رسد که این جمع برای گرفتن تاج شاهنشاهی، یا حضور در مجلس شادی، یا برای امر مهمی افتخار حضور دارند. از این نه نفر فقط فرد اول پشت‌سر شاه شناسایی شده است که هرمز ولیعهد او است. در جلوی اسب شاه هیچ دشمن شکست‌خورده‌ای زانو نزده و این نشان می‌دهد که این نگاره پیش از سال ۲۴۴ میلادی حک شده است. در سینه‌ی اسب شاهنشاه چهار سطر به‌خط پهلوی ساسانی (پارسیک) حجاری شده و نزدیک آن شش سطر خط یونانی به‌همان مضمون کنده شده است. مضمون سنگ نبشته چنین است: «اهورامزذاپرست، خداوندگار شاپور، شاهنشاه ایران و انیران، فرستاده از طرف خدا، پسر اهورامزداپرست خداوندگار اردشیر شاهنشاه ایران و انیران، فرستاده از سوی خدا، پسر خداوند پاپک شاه».
سنگ‌نگاره‌ای از شاپور اول سوار بر اسب
| ▲ | نقش‌برجسته‌ی تاج‌گذاری شاپور اول |
در نگاره‌ی سوم نیز شاپور یکم، فرزند اردشیر پاپکان، دیده می‌شود، که مراسم تاج‌گذاری او را در سال ۲۴۱ میلادی به نمایش گذاشته است. در این نقش‌برجسته شاپور اول سوار بر اسب، که تاج شاهی یا حلقه پادشاهی را از روحانی بزرگ یا مظهر اهورا مزدا که او هم بر اسب نشسته است می‌گیرد. اسب‌ها روبه‌روی هم در حالی‌که دستان خود را بالا گرفته‌اند، زیبایی خاصی به این مجلس می‌دهند. اما در این نگاره صورت‌های این نقوش به‌شدت آسیب دیده‌اند.
نقش‌برجسته‌ی تاج‌گذاری شاپور اول
| ▲ | نقش‌برجسته‌ی کرتیر |
در زمان پادشاهی بهرام دوم سنگ‌نگاره‌ی کوچکی نیز به طرح‌های نقش رجب اضافه شده است که در سمت چپ نقش‌برجسته‌ی اول قرار دارد. این نگاره متعلق به کرتیر روحانی با نفوذ و قدرتمند زرتشتی می‌باشد و تنها نگاره‌ای است که متعلق به شاهان نیست.
سنگ‌نگاره‌ای از کرتیر
نقش‌برجسته‌ی کریتر؛ نقش تصویر کرتیر، موبد معروف و مقتدر دوره‌ی ساسانی را در حالی‌که دست راست خود را به ادای احترام بالا برده و به‌طرز زیبایی حجاری شده، نشان می‌دهد. در این نقش، کتیبه‌ای به‌زبان پهلوی که ۲۵ سطر آن خوانا و چند سطر آخر آن محو گردیده به‌چشم می‌خورد. کریتر در این سنگ‌نوشته‌ی ضمن معرفی خود به تعریف خدماتی که در راه گسترش دین زردشتی و از بین‌بردن پیروان سایر ادیان و مذاهب انجام داده، می‌پردازد. گفتنی است که در شرایطی که هیچ‌گاه کسی به‌جز پادشاهان ساسانی حق ایجاد سنگ‌نوشته و نقش‌برجسته آن‌هم در محل شاهان ساسانی نداشته‌اند، چنین اقدامی توسط کرتیر، حاکی از نفوذ وی در دربار ساسانی و به‌ویژه بهرام دوم داشته است. کرتیر سه کتیبه‌ی دیگر نیز در نقش رستم، سرمشهد و کعبه‌ی زردشت نقر نموده است.
[▲] يادداشت‌ها
[▲] پيوست‌ها
...
[▲] پی‌نوشت‌ها
...
نقش رجب، وبگاه ایران اطلس.
مهدی قاسمی، نقش رستم و نقش رجب، وبگاه مکان‌های دیدنی شیراز.
جعفری دهقی، محمود، راهنمای کتیبه‌های فارسی میانه، ص ٦٠ (این منبع توسط آقای آرمین هاشیمی معرفی شد). در دانشنامه‌ی آزاد ویکی‌پدیا انگلیسی این فاصله ۱٢ کیلومتر بیان شده است، که ظاهراً اشتباه است.
نقش رجب، موزه‌ی نقش برجسته‌های ساسانی، سایت اینترنتی ساسانیان (پژوهشی در تاریخ ساسانی).
Heinz, Luschey. “ARDAŠĪR I ii. Rock reliefs”. In Encyclopædia Iranica. 15 December 1986.
[▲] جُستارهای وابسته
□
□
□
[▲] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[▲] پيوند به بیرون
□ [۱ ٢ ٣ ۴ ۵ ٦ ٧ ٨ ٩ ۱٠ ۱۱ ۱٢ ۱٣ ۱۴ ۱۵ ۱٦ ۱٧ ۱٨ ۱۹ ٢٠]
رده‌ها: │ ...
