(جنبش مشروطيت در افغانستان)
میر غلام‌محمد غبار ولد میرمحبوب‌خان کابلی (اصلاً فرملی)[١] که در حدود ١٢٧٦ ش در دروازۀ لاهوری شهر کابل به دنيا آمد و دروس ابتدايی را در خانوادۀ خود که اهل سواد و دانش و کارمندان دفاتر حکومتی بودند فراگرفت و در اواخر عهد امير حبيب‌الله خان با جوانان افغان مشروطيت دوم محشور گرديد و مطالعات خود را در تاريخ و اجتماعيات دوام داد، تا نويسندۀ نيرومند صاحب ذوق زبان دری برآمد و به نوشتن مقالات ادبی و سياسی پرداخت.
وی در حدود ١٢٩٦ در خان آباد مأموريت گمرک داشت و در ١٢٩٨ ش کارمند کوتوالی کابل بود. بعد از آن جريدۀ ستارۀ افغان را به تاريخ ٩ قوس ١٢٩٩ ش از جبل السراج نشر کرد[٢] و در سنه ١٣٠٠ ش، به حيث عضو رياست تنظيمه شجاع‌الدوله به هرات رفت و بعد از آن در سنه ١٣٠٣ ش در مسکو نمايندۀ تجارتی بود. چون در ١٩ سرطان ١٣٠٣ محمدنادر خان به حيث سفير افغانی در پاريس مقرر شد، غبار با او سکرتر آن سفارت بود[٣] و پس از آن به کابل آمد و در لويه‌جرگه‌های پغمان ١٣٠٣ و ١٣٠٧ ش به حيث وکيل مردم کابل شد[۴] و افکار جوانان افغان را مانند يک عضو دست چپی نمايندگی می‌کرد و مبلغ دموکراسی و حکومت قانونی بود، تا که در سنه ١٣٠٩ ش به سرکتابت سفارت افغانی در برلين مقرر شد.
در سنه ١٣١٠ ش چون انجمن ادبی در کابل تأسيس شد، غبار يک عضو فعال اين انجمن بود و سلسله مقالات "افغانستان و نگاهی به[۵] تاريخ آن" را می‌نوشت، تا که در سنه ١٣١١ ش در محبس سرای موتی کابل زندانی سياسی گرديد و مدت اين حبس رنج‌افزا تا ١٣١۵ ش دوام کرد و از آنجا به يکی از قرای دوردست ولايت فراه تبعيد گرديد که تا سنه ١٣١٧ ش در آنجا ماند و در سنه ١٣١٨ ش به قندهار آورده شد، که در آنجا کتاب احمدشاه بابا را تأليف کرد و در سال ١٣٢٠ ش پس به سکونت در کابل اجازت يافت[٦] و در اينجا عضو انجمن تاريخ بود و مدتی هم جريدۀ انيس را نشر می‌کرد.
در انتخابات شورای دورۀ هفتم ١٣٢٨ ش به حيث وکيل مردم کابل منتخب گرديد و در مبارزه‌های قانونی دسته کوچک وکلای روشنفکر و مبارز شرکت کرد و به تأسيس حزب وطن و نشر جريدۀ هفتگی وطن پرداخت. هنگامۀ حق‌طلبی و دموکراسی و قانونيت و حکومت مشروطه را گرم داشت و در انتخابات دورۀ هشتم ١٣٣١ ش باز داوطلب وکالت مردم کابل در شورا گرديد؛ ولی در ضمن مظاهره عامۀ مردم کابل که به طرفداری او می‌کردند، گرفتار شد و به زندان افتاد که اين دورۀ حبس او در ولايت کابل تا ٨ سال دوام کرد، و چون از اين زندان ولايت کابل در ١٣٣٩ ش رهايی يافت در رياست مطبوعات مشاور بود و کتاب افغانستان در مسير تاريخ را می‌نوشت.
غبار در آخر عمر به مرض معده گرفتار و در سنه ١٣۵٦ ش در يک شفاخانۀ برلين بستری بود تا که بعد از عمليات بطنی به تاريخ ١٦ دلو همين سال، چشم از جهان پوشيد و روز ٢٢ دلو در مقبرۀ خانوادگی در شهدای صالحين مدفون گرديد، در حالی که مدت نيم قرن در[٧] حرکات اجتماعی و سياسی و ادبی مملکت سهم بارزی گرفته بود.
غبار که در ايام سالخوردگی به سن بيش از هشتاد سال از جهان رفت، مرد خوش‌قيافه، بلند بالا و ظريف گويا و جويای گربزی بود، که با نفوذ کلام و استدلال قوی می‌توانست در تاريخ و ادبيات و سياست و اجتماعيات مباحث دلچسبی بنويسد، که از آن جمله نمونۀ کار و افکار و تحليل و نظرش به وقايع، در کتاب افغانستان در مسير تاريخ آشکار است که آن کتاب را با وجود برخی لغزش‌های تاريخی و عددی و بعضاً ارادی، با قوت بيان و ظرافت ادبی، دلچسب و درخور خوانش و مطالعه ساخته است.
وی در تاريخ‌نويسی سبکی خاص داشت که وقايع تاريخی را همواره به نفع تصور خاص عندی و قالب فکری خود استعمال می‌کرد و بنابر اين در تاريخ‌نگاری خود ناظر بی‌طرف به نظر نمی‌آيد، ولو به استعدادهای مختلف مردم افغانستان - که در طول تاريخ نشان داده‌اند - ايمان کامل داشت و اين ملت را می‌پرستيد و همواره می‌خواست بدين مقصد گام بردارد و حتی گاهی تظاهر هم نمايد.
روی‌هم‌رفته غبار در رجال سياسی و ادبی دورۀ معاصر، چهرۀ نقاد و شخصيت راديکال دموکراسی‌طلب و گربزی بود، که در مراحل ترقی‌خواهی و تجدد و حرکات ادبی و سياسی سهم کافی داشته و در اين راه به حيث فرد ترقی‌خواه پيشرو، رنج‌های فراوان و محروميت‌ها ديده و دو بار در حدود زياده از ۱۴ سال حبس‌های طاقت‌فرسا[٨] را تحمل کرده است. وی گاهی اين بيت را زمزمه می‌کرد:
تا دل و ديــدۀ خـونـابـه فشــانم دادنــد
آثار غبار:
- ۱- افغانستان و نگاهی به تاريخ آن، مقالات مسلسل در جلد اول و دوم مجلۀ کابل انجمن ادبی، ۱۱-۱۳۱٠ ش.
٢- احمدشاه بابا افغان، طبع کابل، ۱۳٢٢ ش.
۳- افغانستان در مسير تاريخ، مشتمل بر رويداد تاريخی سياسی افغانستان از گذشتۀ دور تا ۱۳٠٧ ش، طبع کابل، ۱۳۴٦ ش، ۱٩٦٧ م.
۴- خراسان (رساله)، طبع کابل، ۱۳٢٦ ش.
۵- افغانستان به يک نظر، طبع کابل، ۱۳٢٦ ش
٦- تاريخ افغانستان، جلد سوم، از ظهور اسلام تا سقوط طاهريان، طبع کابل، ۱۳٢٦ ش
٧- تاريخ ادبيات دری افغانستان در قرون اخير (کتاب درسی وزارت معارف)، طبع کابل، ۱۳۳۱ ش[٩]
يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برگرفته از کتاب جنبش مشروطيت در افغانستان است که پی‌نوشت‌های آن توسط مهدیزاده کابلی در بنياد دانشنامۀ آريانا نگاشته شده است.
پی‌نوشت‌ها
[٢]-
[۳]-
[۴]-
[۵]- جنبش مشروطيت در افغانستان، ص ١٩٣
[٦]-
[٧]- جنبش مشروطيت در افغانستان، ص ١٩۴
[٨]- همان‌جا، ص ١٩۵
[٩]- همان‌جا، ص ١٩٦
جُستارهای وابسته
منابع
