آیت‌الله محمدآصف محسنی (زادۀ ۱۳۱۴ خ - )، يکی از روحانیون شعیه و رهبر حزب حرکت اسلامی افغانستان که مبلغ اتحاد شیعه و سنی است.
زندگينامه
محمدآصف محسنی فرزند محمدمیرزا محسنی در یک خانواده مذهبی شب جمعه پنجم ثور (اردبهشت) سال ۱۳۱۴ خورشیدی (مطابق با ۲۲ محرم الحرام سال ۱۳۵۴ قمری برابر با ۲۶ اپریل ۱۹۳۶ میلادی) در ناحيه اول شهر قندهار به دنیا آمد. او آموزش ابتدایی را در زادگاه خود نزد پدر آغاز کرد؛ اما، در سال ۱۳۲۸ خورشيدی (۱۹۴۹ میلادی) با پدرش به پاکستان رفت و در شهر کویته مرکز ایالت بلوچستان زبان اردو را آموخت.[۱]
در سال ۱۳۳۱ خورشیدی کارمند اتاقهای تجارت شهر قندهار شد اما از آنجا که علاقه شدید به تحصیل علوم دینی داشت، این شغل را رها کرد و به تحصیل مقدمات علوم دينی پرداخت. سپس به ولسوالی (شهرستان) جاغوری رفت و مدت هشت ماه در آنجا ادبیات و منطق را فرا گرفت.
در سال ۱۳۳۲ خورشیدی به نجف اشرف رفت و در مدت دو سال و نیم دروس سطوح را به‌پایان رساند. سپس به فراگيری دروس خارج فقه و اصول ادامه داد و پیش آیت‌الله العظمی سید محسن حکیم و آیت‌الله شیخ حسین حلّی و آیت‌الله سید عبدالاعلی سبزواری و آیت‌الله العظمی خوئی به شاگردی پرداخت.
محسنی پس از دوازده سال تحصیل در نجف به افغانستان بازگشت و حسینیه بزرگ قندهار و مدرسه علمیه آن شهر را تأسیس کرد[۲] و در آن مدرسهٔ دينی با لقب "شیخ محمدآصف کندهاری"، به تدریس علوم دینی اشتغال ورزيد.[۳]
این دوره مصادف بود با شروع دهه چهل که در افغانستان با تصویب قانون اساسی در سال ۱۳۴۲ خ، دهه دموکراسی آغاز گردید و اشکال محدودی از آزادی بیان و آزادی فعالیت‌های سیاسی تجربه می‌شد. آیت‌الله آصف محسنی در این دوره افکاری نزدیک به حاکمیت ابراز می‌کرد و از حرام دانستن ورود در صحنه سیاست و نا مشروع بودن تجاوز به حریم شاه که به عقیده او "ظل‌الله" (سايۀ خدا) بود، سخن می‌گفت.[۴]
دوران جهاد
به‌دنبال کودتای کمونیستی هفت ثور ۱۳۵۷ خورشیدی، محسنی (در همان سال) افغانستان را ترک کرد و به حج رفت. پس از پايان مراسم حج، به سوریه سفر کرد و مدتی چند ماه در شهر دمشق به تدریس علوم حوزوی پرداخت.[۵]
او سپس به ایران رفت و در ماه حمل سال ۱۳۵٨ خورشیدی با جمعی از روحانیون افغانستان مقیم حوزه علمیه قم، حزب حرکت اسلامی افغانستان را تشکیل داد.[٦] حزب حرکت اسلامی مجموعه‌ای از گروههای کوچکی چون: دفاع از محراب، ملت، تشیع، و قرآن و عترت و روحانیت مبارز، سازمان آزادی، ندای عدالت و... بود[۷] که رهبری آنها را آقای محسنی در دست گرفت و عملا به جهاد علیه نیروهای ارتش سرخ و حاکمیت طرفدار آن پیوست.[٨] اين حزب، در بُعد نظامی بیش از ۱۰۰ پایگاه نظامی در ۱۹ ولایت (استان) افغانستان ایجاد نموده و ده‌ها هزار نیروی مسلح را برعلیه قوای شـوروی سابق سـازماندهی و رهبری کرد.[۹]
به‌هر حال، حزب حرکت اسلامی به‌رهبری آیت‌الله محسنی در واقع با همکاری مهدی هاشمی[۱۰] مسئول وقت واحد نهضت‌ها بنيان‌گذاری شد. اما با وجودی ماهیت شـیعی اين حزب، محسـنی ارتباط خود را با گروههای مجـاهدین سـنی مسـتقر در پیشــاور نیز حفـظ کـرد. با اين وصـف، بـرخی ایـن اقـدام او را نمی‌پســندیدند[۱۱]. چنان که تشکیل حزب حرکت اسلامی، مخالفینی نیز بین دولتمردان وقت ایران داشت. از جمله محمدحسین جعفرزاده یکی از همکاران مهدی هاشمی و آیت‌الله محسنی، در نامه که جز اسناد گروه مهدی هاشمی در کتاب خاطرات محمد ری‌شهری وزیر اطلاعات وقت ایران به چاپ رسیده است، از اینکه مهدی هاشمی به آقای شیخ آصف محسنی قدرت داده، شکوه دارد و تعبیرات مثل "مزدور"، "خاین"، "مکار" و "سرسپرده" را به آقای محسنی نسبت می‌دهد و از جمله می‌نویسد:
- "او (شیخ آصف) در رابطه با کشورهای مرتجع منطقه و غرب و جریانات اهل تسنن وابسته به آنها و وابسته به وهابیت، پشت پرده به توافق رسیده و در خط قدرتی است که در آینده حاکمیت مناطق شیعه از ناحیۀ آنان برای ایشان تضمین گشته و او نیز همراه و همسو بودن با آنها را تضمین نموده است."[۱٢]
بی بی سی به‌نقل از روزنامۀ گاردین چاپ بریتانیا می‌نويسد:
- "علیرغم حمایت دولت ایران از وی، بسیاری از سیاستمداران ایرانی بر این باور بودند که آقای محسنی خطوط ارتباطی خود را با گروههای مقاومت سنی و رقیب در پیشاور باز نگه‌داشته و به‌طور مخفیانه با گروههای رقیب سنی در پاکستان در حال معامله است."[١٣]
با سقوط رژیم دکتر نجیب‌الله و حاکمیت نخستین دولت مجاهدین در کابل، آيت‌الله محسنی، که مرجعيت بسياری از شيعيان را در سراسر افغانستان به‌عهده داشت، منشی و سخنگوی شورای رهبری دولت اسلامی افغانستان شد[۱۴] و از اعضای مؤثر حکومت مجاهدين به شمار می‌آمد. در حالی که گروهی ديگر از شيعيان (شاخه‌ای مزاری از حزب وحدت)، به مخالفت با حکومت تازه می‌پرداختند و سرنگونی آن را تدارک می‌ديدند.[۱۵] اما او، پس از وقوع جنگ‌های داخلی بین گروههای مجاهدین، کابل را ترک کرد و چند سالی مقیم شهر اسلام آباد پاکستان شد.[۱٦]
او همواره مخالفت خود را با جنگ‌های داخلی افغانستان که میان گروههای مجاهدین در گرفت رسماً اعلام می‌کرد و تلاش‌هایی را هم به‌منظور آشتی دادن گروههای درگیر انجام داد که این تلاش‌ها هرگز به نتیجه‌ای نرسید.[۱٧]
در سال ۱۳۷۶ خورشیدی از پاکستان به ایران رفت و در آنجا به تدریس خارج فقه، علم الرجال و علم کلام پرداخت[۱٨] و به‌نوشتۀ روزنامۀ گاردين: "او بعد از خروج نیروهای شوروی از افغانستان مدام بین قم، کابل و پیشاور در رفت و آمد بود و در چندین نقش فعالیت می‌کرد."[۱۹]
پس از يازدهم سپتامبر
بعد از سقوط حکومت طالبان، به کابل بازگشت و تاکنون نیز در این شهر سکونت دارد.[٢٠] از مهم‌ترین اقدامات او در اين دوره، شرکت در هر دو لويه جرگه، حمايت از حامد کرزی در انتخابات رياست جمهوری[٢۱]، رسمیت بخشيدن مذهب تشیع در قانون اساسی جديد افغانستان، تأسئس تلویزیون تمدن و ساخت مجتمع بزرگ علمی فرهنگی خاتم النبیین در کابل است. این مجتمع یکی از مراکز رسمی شیعیان در اين کشور است.[٢٢]
عقايد و عملکرد‌ها
در حال حاضر، آيت‌الله محسنی، مؤسس و رهبر پيشين حزب حرکت اسلامی افغانستان، از فعاليت‌های سياسی كناره گرفته است و هيچ سمتی در دولت ندارد و تنها به كار تعليم و تربيت مذهبی مشغول است.[٢٣]
آصف محسنی شاید نخستین فرد در میان روحانیون شعیه افغانستان باشد که رسما لقب آیت‌الله را کسب کرده است. درجه آیت‌الله در دانش‌های مذهبی مبتنی بر فقه جعفری عالی‌ترین درجه است که روحانی برخوردار از آن حق اجتهاد و نوشتن رساله را برای پیروان خود دارد.[٢۴]
آیت‌الله محسنی عمدتاً به دلیل موعظه‌ها و تاکیدش بر فراگیری دانش مدرن به‌وسیله زنان و مردان در میان روحانیون افغانستان شهرت دارد و از طرفدارن مهم سیاست عدم تمایزهای ذاتی میان مذهب تشیع و تسنن است. از اين رو، در گزارش بی بی سی از او به‌عنوان مبلغ اتحاد شیعه و سنی ياد شده است.[٢۵]
به نوشتۀ روزنامۀ گاردين، راز توانایی محسنی که در برقراری مناسبات با دو جریان متفاوت ایران شیعه و پاکستان سنی مذهب، در هویت پیچیده او نهفته است. او به‌عنوان قزلباشی که در منطقه پشتون‌نشین قندهار به دنیا آمده، شیعه‌ای است با ریشه‌های پشتون؛ ترکیبی که آقای محسنی توانسته است از آن نهایت استفاده را ببرد. هویت پیچیده او به عنوان رهبری شیعه که می‌تواند پشتو صحبت کند، از او عنصری می‌سازد که می‌تواند به‌عنوان یک عامل وحدت بخش عمل کند و شیعیان و سنی‌ها، هزاره‌ها و پشتونها را گردهم آورد.[٢٦]
محسنی، که يکی از روحانیون میانه‌رو شمرده می‌شود، پاره‌ای از عقايد و انديشه‌های او چنين است:
- آصف محسنی در کتاب "تصویری از حکومت اسلامی در افغانستان" سیستم حکومتی اسلامی را تشریح می‌کند. در این سیستم از رسمیت مذهب جعفری در قانون‌اساسی آینده سخن گفته شده‌است.
- آصف محسـنی از جمـله روحانیونی اســت که ختنـه زنـان را بی‌اشــکال می‌دانـد[٢٧] ولی انجام آنرا واجب نمی‌داند.
- از دیدگاه وی وطی دبر مستوجب گناه نیست[٢٨].
- آصف محسنی در کتاب "وظایف اعضاء بدن" که به تشریح وظایف اعضای بدن می‌پردازد، وظیفهٔ اصلی لب را "بوسه" می‌داند.[٢۹]
اما يکی از جنجال برانگيزترين نظرات او که آن را در معامله با حامد کرزی به‌کرسی نشاند، "قانون احوال شخصیه شیعیان افغانستان" بود. شاید به این دلیل رییس جمهور کرزی هیچ تردیدی در امضای قانون پیشنهادی وی نداشت، تا بتواند حمایت محسنی را در انتخابات ریاست جمهوری بعدی کسب کند. روزنامه گاردین اخیراً مقاله‌ای به قلم نوشین ارباب‌زاده در مورد اين قانون چاپ کرد که در آن آمده است:
- "قانون احوال شخصیه شیعیان افغانستان که به اختلافات در این کشور دامن زده، حکایت از مشکلات پیچیده‌ای دارد که افغانستان با آن روبروست: این که چگونه بین ارزشهای سنتی و مذهبی با مطالبات قرن بیست و یکم سازگاری به‌وجود آورد؛ قرنی که پیشرفت یک ملت را با معیار نحوه برخورد آن با مسئله زنان محک می‌زند. نتیجه این وضعیت صف‌آرایی فرهنگی سنت‌گرایان و نیروهای پیشرو در مقابل یکدیگر بوده است."[٣٠]
او از تهیه کنندگان و طرفداران سرسخت اين قانون جنجالی در افغانستان است که اخیراً تایید آن از سوی حامد کرزی، رئیس جمهوری افغانستان اعتراض‌های گسترده‌ای را در داخل و بیرون از افغانستان به همراه داشت.
نهادهای حقوق بشری و بسیاری از کشورهای غربی به تصویب این قانون اعتراض کردند و گفتند که در آن موادی وجود دارد که آزادی‌های زنان افغانستان را عملا نقض می‌کند.
اما این قانون با وجود طرفداری و حمایت جدی آیت‌الله محسنی، بدنبال فشارهای داخلی و خارجی مورد بازنگری قرار گرفت.[٣۱] با اين حال، اگرچه آیت‌الله محسنی توسط حامیان خود مورد ستایش و احترام قرار می‌گیرد، اما مخالفانش به شدت از وی انزجار و نفرت داشته و به او دشنام می‌دهند.[٣٢]
آیت‌الله محسنی، ديدارهای فروان با رهبران و رؤسای کشورهای جهان داشته است. او خود خاطره‌ای يکی از اين ديدارها را چنين تعريف می‌کند:
- "در سال ١٩٨٨ سفری داشتیم به فرانسه که با رئیس پارلمان فرانسه ملاقاتی کنيم. حول حوش شام بود و یکی از بستگان شاه سابق نیز حرف‌های من و رئیس پارلمان فرانسه را ترجمه می‌کرد و رئیس پارلمان فرانسه به من گفتند که برویم و شام بخوریم و من گفتم که مزاج من و شما باهم جور در نمی‌آید چون شما به شراب و این جور چیزهای دست می‌برید و من تحمل اینها را ندارم. رئیس پارلمان فرانسه گفتند من دستور می‌دهم که شراب نیاورند و طبق خواست شما غذا تهیه شود و با اصرار، من نیز قبول نمودم رفتیم و سر میز غذا نشتیم، خدا نصیب شما نکند با این حال که این رئیس قول داده بود که شراب و این جور چیزها نیاورند قبل از این که غذا را بیاورند دیدم که باطریها ی شراب را حاضر نمودند و بعد از آن غذا را، و من بلند شدم رئیس پارلمان فرانسه گفت که چرا بلند شدید؟ من گفتم که شما از اول قول داده بودید که از این جور چیزهای نیاورید. اما مثلی این که به قول شما هم نمی‌شود اعتماد کرد، خیلی اصرار کردند که دوباره بنشينم چون اگر می‌رفتم به آنها کاملاً بر می‌خورد و دستور دادند که شراب و این غذا که من حاضر به خوردن آن نیستم ببرند. اما من که دست‌پخت آنها را ابداً نمی‌خوردم گفتم نه من از طرف شب خیلی غذا کم می‌خورم بازهم اصرار کردند که نه شما باید غذا میل بفرمایید. خوب من هم ناگزیر گفتم اگر امکان دارد به من تخم مرغ آب‌جوش کرده بیاورید به این امید که این تخم مرغ شاید از نظر پخت اشکالی نداشته باشد، خوب دستور دادند که تخم مرغ آب‌جوش بکنند. بعد از چند دقیقه دیدم که یک خانم این تخم مرغ را آورد، با همان پخت فرانسوی که از قضیه اول بدتر بود (صد در صد ثابت می‌شد که حرام است) و بازهم گفتم من خیلی سیر هستم نمی‌توانم غذا بخورم در حالی که از گرسنگی ضعف می‌آوردم. اما آن شب را باید با همان حالت سر می‌کردم."[٣٣]
آيت‌الله محسنی به گفتۀ خود او حدود ١٠٠ كتاب نوشته است كه ٦۵ كتاب آن به چاپ رسيده است. به استناد بررسی همين آثار بود كه آكادمی علوم افغانستان، عنوان آكادميسين را برای محسنی اعطا كرد. عناوين برخی آثار او اين‌ها هستند:
- ١- مسايل كابل جواب يكصد سوال دينی مذهبی اجتماعی و سياسی، چاپ دوم ١٣٧۵
٢- تصويری از حكومت اسلامی در افغانستان، نشر حركت اسلامی افغانستان ثور ١٣٧١
٣- توحيد اسلامی و نظری بر وهابيت.
۴- دين و زندگانی، كابل ١٣٨۵
۵- تصويب قانون اساسی در لويه جرگه جدی ١٣٨٢
٦- فوايد دمشقيه، كابل ١٣٨۴
٧- عقايد اسلام از نظر علم و فلسفه، چاپ چهارم، نشر انجمن فرهنگی حركت اسلامی افغانستان
٨- فوايد دين در زندگانی، كابل چاپ دوم ١٣٨۵
گوناگون قصه‌های كوتاه و امروزه جلد ١و٢، ١٣٧٧
٩- وظيفه علمای دينی ما، به ضميمه رساله روابط اجتماعی در اسلام، كابل ١٣٨١
١٠- نظم مفيد؛ نظر اصلاحی كوتاه بر حوزه‌های علمی ما درعصر حاضر و آينده، كابل ١٣٨١
١١- همبستگی اسلامی و دشمنان آن، كابل، اسد ١٣٧٢
١٢- توضيح المسايل طبی يا وظيفه شرعی داكتران و بيماران، ١٣٧۵
١٣- وظايف اعضای بدن، اسلام آباد، ١٣٧۴
١۴- عقايد و اخلاق و فقه
مقالات:
١- قرآن يا سند اسلام
٢- متافزيك از نظر رياليزم
٣- حل ٦٦ سوال دينی
۴- مسايل پار اچنار
۵- عقايد برای همه، اسلام‌آباد، حوت ١٣٧٢
٦- روح از نظر علم و دين و علم روحی جديد علم التفسير
٧- تسنيم
٨- خود را بسازيم
٩- روش جديد اخلاق اسلام
١٠- اقتصاد معتدل
١١- دين و اقتصاد، (مذاهب و تفاهم)
١٢- شيعه و سنی چه فرقی دارند.
١٣- سيری در صحاح
١۴- روابط انسان
١۵- حوادث شيعيان افغانستان
١٦- خاطرات زندگی (عده الاجزا)
١٧- توضيح المسايل جنگی
١٨- دفاع و حركت
١٩- زن در شريعت اسلامی
٢٠- جهاد اسلامی (جزء آن)
٢١- حاشيه مناسك
٢٢- شرح كتاب ديات
٢٣- فوايد رجاليه
٢۴- قرآن يا سند اسلام
٢۵- حجت
٢٦- دفاع و حركت
٢٧- اخلاق اسلامی
٢٨- نظريات
٢٩- ستاره اسلام
٣٠- گفتگوی دو رفيق
٣١- در پناه دين
٣٢- راه ترقی
٣٣- جوان و دوره جوانی
٣۴- توحيد نظری
٣۵- همبستگی اسلامی
٣٦- نظم مفيد
٣٧- تفسير سوره شمس
٣٨- مهدی موعود
٣٩- خداشناسی منهای دين
۴٠- روح از نظر دين و عقل و...
۴١- روش جديد اخلاق اسلامی
۴٢- مشرعه بحارالانوار (٢ جز)
۴٣- جنگ در تاريكی (شيعه و سنی چه فرقی دارند)
۴۴- وحدت اخوت
۴۵- مسايل لندن
۴٦- صراط الحق ٣ جز
۴٧- حوادث افغانستان
به‌زبان عربی:
١- حدودالشريعه (٣ جلد) مطبعه اميرالمومنين
٢- بحوث فی علم الرجال قم،١٣٧٩
٣- القضاء‌والشهاده، مطبعه سيدالشهدا، ١٣٦٣
۴- الارض فی الفقه ١٣٧٧
۵- المعارف و العقايد
٦- صراط الحق (٣ جز)
٧- عداله الصحابه / علم اخلاق
٨- معجم الاحاديث المعتبره ٦ جز
٩- شرح كفايه الاصول
١٠- القضا و الشهادات
١١- الفقه و مسايل طبيعه جزأن
١٢- شرح كتاب الحركاه من العروه
١٣- شرح كتاب الصوم من العروه
١۴- الضمانات الفقهيه و اسبابها، قم ١٣٨٢
١۵- تقرير دروس سيدنا الاستاد متفرقه
١٦- فوايد رجاليه
١٧- القواعد علی الاصوليه و الفقهيه
كتاب‌های چاپ نشده:
١- مباحث علمی دينی
٢- عجايب و مطالب
٣- يادداشتهای تاريخی و برداشتهای تحليلی
۴- تعليقه بر كتاب حدود
۵- تعليقه بر مناسك حج
٦- تعليقه بر جامع الاحاديث
٧- هدايه المومنين
٨- ديوان محسنی
٩- مواضع و ديدگاه‌ها
١٠- تلخيص مغز متفكر[٣۴]
يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامۀ آريانا توسط مهديزاده کابلی برشتۀ تحرير درآمده است.پيوست‌ها
پيوست ۱: آیت‌الله محسنی؛ مبلغ اتحاد شیعه و سنی به روايت بی‌بی‌سی
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
پی‌نوشت‌ها
[۲]- زندگی‌نامه آیت‌الله العظمی محسنی
[۳]- آشنايی با شخصيت‌های كلان افغانستان: آیت‌الله محمدآصف محسنی
[۴]- محمدآصف محسنی، دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا؛ و آیت‌الله محسنی؛ مبلغ اتحاد شیعه و سنی، سايت فارسی بی بی سی: پنج شنبه ٣٠ ژوئيه ٢٠٠٩ - ٠٨ مرداد ١٣٨٨
[۵]- زندگی‌نامه آیت‌الله العظمی محسنی
[۶]- در زندگی‌نامه آیت‌الله العظمی محسنی سال تأسيس حزب حرکت اسلامی، به اشتباه "ماه حمل ۱۳۵۷ خورشیدی" ذکر شده است؛ (زيرا که بنيادگذاری اين حزب پس از کودتای هفت ثور صورت گرفته است نه قبل از آن). از آنجا که دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا از اين منبع نقل کرده ، آن هم دچار همين اشتباه شده است و پس از آن مطلبی که زير عنوان آیت‌الله محسنی؛ مبلغ اتحاد شیعه و سنی در سايت فارسی بی بی سی منتشر شده، هرچند به ظاهر بدون ذکر منبع است؛ اما آشکارا از دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا کپی کرده، که بازهم اين اشتباه در آنجا تکرار شده است. {مهديزاده کابلی}
[٧]- دانشنامۀ آزاد ویکی‌پدیا، به نقل از: نشریهٔ افغانستان، چاپ اول، ۱۳۷۳، صفحه ۲۲۲
[۸]- آیت‌الله محسنی؛ مبلغ اتحاد شیعه و سنی
[۹]- زندگی‌نامه آیت‌الله العظمی محسنی
[۱٠]- سید مهدی هاشمی برادر سید هادی هاشمی داماد و رئیس دفتر آقای حسینعلی منتظری بود که مسئوليت نهضت‌های آزادی‌بخش سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را به عهده داشت و در ۶ مهر ۱۳۶۶ خورشيدی اعدام شد.
[۱۱]- دانشنامۀ آزاد ویکی‌پدیا، به نقل از: نبرد هزاره‌ها در کابل، ج دوم، ص ۱۴.
[۱۲]- دانشنامۀ آزاد ویکی‌پدیا، به نقل از: محمد ری‌شهری، خاطرات سیاسی، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، تهران، ص ۱۷۵.
[۱۳]- گاردین: آیت‌الله محسنی، روحانی سرکش افغانستان، سايت فارسی بی بی سی: پنج شنبه ٢٣ آوريل ٢٠٠٩ - ٠٣ اردیبهشت ١٣٨٨
[۱۴]- زندگی‌نامه آیت‌الله العظمی محسنی
[۱۵]- پهلوان، چنگيز، افغانستان؛ عصر مجاهدين و برآمدن طالبان، ص ۴۵
[۱۶]- آیت‌الله محسنی؛ مبلغ اتحاد شیعه و سنی
[۱٧]- زندگی‌نامه آیت‌الله العظمی محسنی
[۱۸]- همانجا
[۱۹]- گاردین: آیت‌الله محسنی، روحانی سرکش افغانستان
[٢٠]- زندگی‌نامه آیت‌الله العظمی محسنی
[٢۱]- آیت‌الله محسنی به نفع کرزی کمپاین می‌کند، شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان: ۲۱/۴/۱۳۸۸
[٢۲]- زندگی‌نامه آیت‌الله العظمی محسنی؛ و همچنين دانشنامۀ آزاد ویکی‌پدیا
[٢۳]- سيد حسين انوری رئيس حزب حركت اسلامی افغانستان شد، پيام مجاهد (ارگان نشراتی مجاهدين افغانستان)، شماره مسلسل ۵٨٢، شماره ۱۱، سال دوازدهم، ۱۱ جوزا ١٣٨٧
[٢۴]- آیت‌الله محسنی؛ مبلغ اتحاد شیعه و سنی
[٢۵]- همانجا
[٢۶]- گاردین: آیت‌الله محسنی، روحانی سرکش افغانستان
[٢٧]- دانشنامۀ آزاد ویکی‌پدیا، به نقل از: حکم ختنه زنان از دیدگاه آصف محسنی
[٢۸]- دانشنامۀ آزاد ویکی‌پدیا، به نقل از: حکم نزدیکی از جهتین از دیدگاه آصف محسنی
[٢۹]- دانشنامۀ آزاد ویکی‌پدیا
[٣٠]- گاردین: آیت‌الله محسنی، روحانی سرکش افغانستان
[٣۱]- آیت‌الله محسنی؛ مبلغ اتحاد شیعه و سنی
[٣۲]- گاردین: آیت‌الله محسنی، روحانی سرکش افغانستان
[٣۳]- زندگی‌نامه آیت‌الله العظمی محسنی
[٣۴]- آشنايی با شخصيت‌های كلان افغانستان: آیت‌الله محمدآصف محسنی
[٣۵]-
[٣۶]-
[٣٧]-
[٣۸]-
[٣۹]-
[۴٠]-
[۴۱]-
[۴۲]-
[۴۳]-
[۴۴]-
[۴۵]-
[۴۶]-
[۴٧]-
[۴۸]-
[۴۹]-
جُستارهای وابسته
□
□
منابع
□
پيوند به بیرون
□ آیت‌الله محسنی؛ مبلغ اتحاد شیعه و سنی
□ [1 2 3 4 5 6 7 8 9 10]
<برگشت به بالا><گفت و گو و نظر کاربران در بارهٔ مقاله>
