 |
|
سراج‌الاخبار؛ چراغ مشروطیت
.
.
.
امیر حبیبالله خان در نخستین سال قرن بیستم با خیالی آسوده بر تختی تکیه زد که پدرش امیر عبداالرحمن برای حفظ آن خونها ریخته بود و استبداد و کفایت او بود که سلطنت را بر امیر جوان هموار کرد. امیر جدید در سیاست داخلی روشهای خشن پدرش را ترک گفت و تلاش داشت که شرایط کشور را به تدریج تغییر دهد. در این دوران، در کنار یکسلسله تغییرات اجتماعی و برخی اصلاحات سیاسی، جنبش روشنفکری افغانستان نیز تقویت شد.
غلاممحمد غبار، تاریخنگار مشهور افغانستان، روشنفکران این دوره را به سه بخش تقسیم کرده است: «لیبرال‌ها»، که از آنها به نام غلامبچههای دربار نیز یاد میشد، دانشآموزان «لیسه حبیبه» که به نام «جمعیت سری» یاد میشدند، و گروه سوم که متشکل از افراد منفردی بود که خارج از حلقه دربار و حبیبه بودند. به تدریج عدهای از هرسه گروه در کنار هم «جمعیت سری ملی» را که هدف آن تأسیس مشروطه شاهی و بهدستآوردن استقلال افغانستان بود، تشکیل دادند و به دنبال آن مولوی عبدالروف خان قندهاری و مولوی نجفعلی خان، انجمنی را به نام «انجمن سراج‌الاخبار» که نخستین حرکت روشنفکری و مشروطه‌خواهی بود، در کابل بنیان گذاشتند. این گروه در اولین اقدام پیشنهاد انتشار نشریه «سراج‌الاخبار» را به امیر حبیبالله دادند.
بعد از تأیید امیر حبیبالله، نخستین شماره سراج‌الاخبار در ۲۲ جدی ۱۲۸۴ به مدیریت مولوی عبدالروف خان خاکی قندهاری در چاپخانه سنگی کابل منتشر شد. تنها شماره سراج‌الاخبار که در این دوره منتشر شد، ۳۶ صفحه داشت و قرار بود که هر ۱۵ روز منتشر شود. سراج‌الاخبار در همان شماره اول توقیف شد. محمدباقر مصباحزاده در کتاب «آغاز و فرجام جنبشهای سیاسی در افغانستان» بر این باور است که «حبیبالله خان تحت فشار انگلیسها از نشر شماره دوم آن ممانعت به عمل آورد.»
اما دو سال بعد از سرکوب شدید جنبش مشروطه، محمود طرزی با تلاشهای پیگیر خود و با یاریجستن از دامادش، عنایتالله خان که فرزند امیر حبیبالله بود، توانست تا دوباره سراج‌الاخبار را منتشر کند و چراغ جنبش مشروطیت را روشن نگه دارد.
محمود طرزی هرچند خود از درباریان بود، ولی آنگونه که بشیر سخاورز، محقق و پژوهشگر در کتاب «طرزی و سراج‌الاخبار» اشاره کرده است، امیر حبیبالله فکر می‌کرد که چون طرزی پدرزن شهزاده امانالله خان و عنایتالله خان است، خطری در مقابل امارت وی محسوب نمیشود. اما غافل از این بود که طرزی خود در صف مشروطیت قرار داشت و در خفا با دوستان شاعر و نویسندهاش این جریان را پیش میبرد.
دور دوم، اولین شماره سراج‌الاخبار، به مدیریت محمود طرزی در ۱۶ میزان/مهر ۱۲۹۰ خورشیدی در کابل منتشر شد.
طرزی که قبل از آن سالهایی را در ترکیه سپری کرده بود و با دانش و اندیشههای دنیای جدید آشنا بود، انتشار سراج‌الاخبار را به قصد بیداری و آگاهی مردم افغانستان و نوگرایی همهجانبه در این کشور آغاز کرد.
سراج‌الاخبار در سال اول توسط میرزا محمد قندهاری، به خط نستعلیق کتابت، و به چاپ سنگی میرسید و پس از سال اول در چاپخانه عنایت کابل، چاپ حروفی میشد و صفحه اول آن معمولاً به شکل یک ستون در عرض صفحه منتشر میشد، ولی سایر صفحات آن در دو ستون صفحهآرایی میشدند.
همزمان با انتشار سراج‌الاخبار در افغانستان، نشریهای به همین نام در شبهقاره هند منتشر میشد. به خاطر همنامبودن و به منظور جلوگیری از اشتباه، نام سراج‌الاخبار اندکی تغییر کرد و کلمه «افغانیه» به آخر آن اضافه شد و از شماره هفتم به بعد، «سراج‌الاخبار افغانیه» نام گرفت.
با نگاهی به شمارههای منتشره سراج‌الاخبار بهخوبی میتوان پی برد که مهمترین بخشهای این نشریه را خبر و رویدادهای صورتگرفته در افغانستان و جهان شکل میداده است. آنگونه که محمدکاظم آهنگ در کتاب «سیر ژورنالیسم در افغانستان» اشاره کرده است، این کار «به شیوۀ خیلی استادانه زیر عنوان «حوادث داخلیه» و «حوادث خارجیه» زیب صفحات این نشریه گردیده است.»
در آغاز انتشار سراج‌الاخبار، خبرهای آن بهخصوص اخبار داخلی کمتر بود، ولی بعد از سال پنجم خبرهای داخلی و خارجی جای بیشتر در نشریه گرفتند.
سراج‌الاخبار از سال دوم انتشار خود تغییرات اساسی کرد و کیفیت آن از نظر فنی بسیار بالا رفت و به صورت حروفی به چاپ رسید، و برای نخستینبار چاپ تصاویر با چهرۀ بزرگ امیر حبیبالله که تمام صفحه اول شماره اول سال دوم را به خود اختصاص داده بود، در سراج‌الاخبار آغاز شد.
با نگاهی به صفحات سراج‌الاخبار، میتوان تصاویر بسیار جالبی از امیر عبدالرحمن خان، سردار عنایتالله خان، امانالله خان و همچنین تصاویر متنوع از شکار و سیر و سیاحت امیر حبیبالله خان، نیز تصاویر بناهای شهر کابل و برخی دیگر از ولایات را مشاهده کرد.
در صفحه ۵ شماره ۶ سال دوم، برای اولینبار تصویری از خود محمود طرزی که در حال نوشتن است و همچینین تصویر سردبیر نشریه، به چاپ رسیده است.
آگهی و تصاویر شماره ۲۰ سال دوم سراج‌الاخبار نشان میدهد که «مسابقه فتوگرافی» (مسابقه عکس) هم در سراج‌الاخبار برگزار میشده است و آثار منتخب با تصاویر صاحبان آثار در این شماره از نشریه برای اولینبار منتشر شده است.
آنگونه که رسول رهین در کتاب «تاریخ مطبوعات افغانستان» گفته است: «طبع فوتو در جریده سراج‌الاخبار افغانیه پیشرفت تازهای بود که در حیات روزنامهنگاری افغانستان رخ میداد. این پیشرفت تازه در طباعت افغانستان را از نظر شکل، کمیت و کیفیت جریده را در سطح عالی جریدهنگاری در منطقه قرار داد.»
چاپ تصویر امیر در سراج‌الاخبار، اتفاق شگرفی در جامعۀ آن روزگار بوده است و طبق گفتۀ رسول رهین، در جامعه عقبمانده آن روزگار که «مشرفشدن به دیدار امیر» را کاستن از گناهان تلقی میکردند، با دیدن تصویر او شکرانه بهجا میآوردند و آن را به چشم خود میمالیدند.
با انتشار تصویر بزرگی از امیر عبدالرحمان خان با کیفیت بسیار خوب در شماره اول سال چهارم سراج‌الاخبار، بهخوبی میتوان پی برد که کیفیت تصاویر در نشریه بسیار بالا رفته است و همچنین از این دوره به بعد در برخی از شمارههای آن کاریکاتور منتشر شد.
سراج‌الاخبار هرچند به دلیل بیسوادی بیشتر مردم افغانستان خوانندگانی کمی داشت و تنها برای تحصیلکردگان جامعه خواندنی بود، اما تأثیر آشکاری بر جامعۀ افغانستان گذاشت و در بیرون از این کشور هم، از جمله هند، ایران، آسیای مرکزی، ترکیه، مصر و حتا انگلستان مطرح بود و خوانندگانی داشت.
آنگونه که در «دانشنامه ادبی فارسی در افغانستان» آمده است، سراج‌الاخبار «یکی از پایگاههای مهم مطبوعات فارسی آسیا شناخته شد و بر افکار جوانان کشورهای همسایه، مانند هند و ترکستان تأثیر گذاشت. این مسئله سبب شد تا حکومت انگلیسی هند به راهیافتن سراج‌الاخبار به این کشور واکنش نشان دهد.»
سراج‌الاخبار که به زبان فارسی منتشر میشد، نشریهای بود که برای اولینبار مطالبی را به زبان پشتو نیز منتشر کرد. در ستون ادبیات آن، اشعار و مطالبی به قلم نویسندگان این نشریه منتشر شده است.
هرچند مطالب منتشره به زبان پشتو در سراج‌الاخبار اندک است، ولی خود محمود طرزی چندین مقاله به زبان فارسی پیرامون اهمیت، تعمیم، ترویج و توسعه زبان پشتو در سراج‌الاخبار نوشته است و زبان پشتو را، «جد زبانها» دانسته است که باید در جامعه این «زبان افغانی» ترویج شود.
علیرغم اینکه اکثریت مطلق مقالات و ترجمههای طرزی به زبان فارسی است، ولی برخی از صاحبنظران اعتقاد دارند که طرزی نخستین کسی در افغانستان بوده است که تلاش داشته است تا زبان پشتو را زبان اول آن کشور بسازد و به پشتونها هم توجه خاص داشته است.
این گروه از صاحبنظران بیشتر به نوشتههای طرزی در سراج‌الاخبار توجه دارند که در آن وی به صراحت به زبان پشتو تأکید کرده است:
«از آغاز تأسیس استقلال دولت افغانیه، زبان دولتی ما زبان فارسی شده مانده است. بعد از اینها هم، به سبب بعضی عوامل خارجی و اختلافات داخلی، هیچکس در پی اصلاح و ترقی زبان افغانی (پشتو)، و تبدیلدادن رسومات دولتی را از زبان فارسی به زبان افغانی، و زبان رسمیساختن آن نیفتادهاند.»
اما بشیر سخاورز، نویسنده کتاب «طرزی و سراج‌الاخبار» بر این باور است که نباید قومگرایی طرزی را با اوضاع و احوال امروزی مقایسه کرد. وی یکی از مشکلات اساسی کسانی را که طرزی را قومگرا میدانند، در این میداند که آنها طرزی را با اوضاع و احوال امروزی مقایسه میکنند و معیارهای امروزی را ملاک قرار میدهند:
«به طور نمونه گفته‌اند که طرزی نخستین کسی بوده که تلاش کرده است تا زبان پشتو را زبان اول کشور بسازد و هم به پشتونها نسبت به دیگر مردمان افغانستان توجه خاص داشته است. این اتهامات، ناشی از عدم درک درست دیدگاه طرزی است و این عدم درک درست، باز ارتباط می‌گیرد به عدم دسترسی به منابعی که بتواند چهرۀ واقعی طرزی را نشان بدهد.»
سخاورز بر این باور است که چهرۀ طرزی در سراج‌الاخبار خوب انعکاس یافته و با مطالعه تمام سراج‌الاخبار، در خواهیم یافت که طرزی بدون شک ناسیونالیست (ملیگرا) بود، اما هیچ‌گاهی با عقاید دفاع از یک منطقه و قوم ملوث نشد؛ زیرا او برعکس این عقاید عمل می‌کرد. او برای شکستدادن نیروی استعمار اروپایی، به تمام مردم افغانستان اعم از هندو، هزاره، ازبک، تاجیک، پشتون و دیگران ضرورت داشت.
سراج الاطفال هدیۀ رایگانی بود که ضمیمه سراج‌الاخبار بود و به صورت رایگان در اختیار خوانندگان قرار میگرفت. این نشریه که میتوان آن را اولین نشریه اختصاصی کودکان افغانستان دانست، به تاریخ ۱۵ میزان/مهر ۱۲۹۷ خورشیدی منتشر شد.
سراجالاطفال که فقط شش شماره آن به مدیریت یکی دیگر از مشروطهخواهان به نام عبدالهادی داوی منتشر شد، هرچند ضمیمه سراج‌الاخبار بود، ولی اخبار و اهداف آن کاملاً مستقل بود و برای کودکان نوشته میشد و بیشتر به مکاتب فرستاده میشد. علاوه بر سراجالاطفال، در پایان هرسال هم یک کتاب که اکثر آنها هم نوشته خود محمود طرزی بود، به صورت رایگان توزیع میشد.
سراج‌الاخبار تا شماره ۱۲، در ۱۲ صفحه و بعد از آن در ۱۶ صفحه به قطع ۳۵×۵۰/۲۲ منتشر میشد و غیر از شماره اول، در تمام شمارههای آن فهرست مندرجات و رویدادهای صورتگرفته یا در صفحه اول و یا در آخر نشریه درج میشد.
برخی از منابع تعداد صفحات سراج‌الاخبار در دوره طرزی را ۳۶ صفحه ذکر کردهاند. باید یادآور شد که فقط همان شماره اول که قبل از محمود طرزی منتشر شده بود، ۳۶ صفحه داشت.
قیمت هرشماره این نشریه در کابل یک عباسی و اشتراک سالانه آن در تمام کشور ۱۴ روپیه کابلی و در خارج از افغانستان ۱۰ روپیه هندی بود.
سراج‌الاخبار هرچند وابسته به دربار بود و از طرف امیر حبیبالله خان منتشر میشد، ولی آنگونه که لطیف ناظمی گفته است، «سراج‌الاخبار از نظر سیاسی نشریهای است که علیه استبداد داخلی آن دوران و علیه استعمار خارجی، یعنی انگلیس، فراوان موضعگیری کرده و موضعگیری درست حسابی هم کرده است». محمدعزیز نعیم، استاد سابق دانشگاه کابل گفته است، محمود طرزی با انتشار سراج‌الاخبار، در تقویت ناسیونالیسم و بیداری مردم سهم بهسزایی داشت.
اسماعیل اکبر، پژوهشگر و روزنامهنگار افغان، بر این باور است که سراج‌الاخبار از نشریاتی بود که در کنار انتشار خبرهای اختراعات و انکشافات علمی و سیاسی، مقالاتی هم درباره ضرورت بیداری مسلمانان و حرکت آنها به جهت ترقی منتشر می‌کرد و از حرکتهای استقلالطلبانه در دنیا دفاع می‌کرد، هرچند که به صراحت از استقلال سخنی به میان نمیآورد.
اسماعیل اکبر البته این نکته را نیز یادآوری کرده است که افکار مدیر سراج‌الاخبار بسیار تلفیقیافته نبود «مثلاً خودش یک جایی میگوید که من بسیار به دین وارد نیستم، ولی اینطور فکر میکنم که اگر گامی در راه نجات مسلمین از این ذلت، خواری، حقارت، بدبختی و اسارت برداشته شود، همان به نفع اسلام و مسلمین است.»
نجیب مایل هروی در کتاب «تاریخ و زبان در افغانستان» بر این باور است که طرزی در مایههای سیاسی همواره سعی داشت از یکسو تحرک و تطور جوامع و ملل بیدار غرب را به هموطنان گوشزد کند و از دیگرسو، میکوشید تا بیداری و هوشیاری جامعۀ خود را به جهانیان برساند؛ چون از اختلافات مذهبی دوران امیر عبدالرحمن خان مطلع بود.»
انتشار سراج‌الاخبار که چراغ راه مشروطیت در افغانستان بود، ۸ سال ادامه یافت و آخرین شماره آن در ۲۷ قوس ۱۲۹۷ خورشیدی منتشر شد. به نوشتۀ محمدکاظم آهنگ، طرزی به هدف رسیدن به استقلال افغانستان، سراج‌الاخبار را منتشر می‌کرد و با بهدستآمدن استقلال، انتشار آن را متوقف کرد.
[▲] يادداشت‌ها
[▲] پی‌نوشت‌ها
حسینزاده، بصیراحمد، سراج‌الاخبار؛ چراغ مشروطیت، روزنامۀ جامعه باز، سال سوم - شمارۀ ۴۹٨، چهارشنبه، ٣م سرطان ۱۳۹۴
[▲] جُستارهای وابسته
□
[▲] سرچشمه‌ها
□ وب‌سایت روزنامه‌ی جامعه باز
