نـوشـــته: بصیراحمد حسین‌زاده
(نویسنده و پژوهشگر افغان)
شانزده دلو/ بهمن امسال، مصادف است با سی‌امین سالگرد درگذشت میر غلام‌محمد غبار، سیاستمدار، مورخ و نویسنده نامدار افغانستان که ۱۳۵۶ خورشیدی در شهر برلین آلمان درگذشت و در تاریخ ۲۲ دلو در کابل به خاک سپرده شد.
میر غلام‌محمد غبار فرزند میر محبوب خان در سال ۱۲۷۶ خورشیدی در "دروازه لاهوری" شهر کابل زاده شد.
او در خانواده‌ای بزرگ و سرشناس بزرگ شد و آموزش‌های ابتدایی را در نزد خانواده خود فرار گرفت.
ایام نوجوانی غبار، با نهضت مشروطه اول، انتشار نشریه سراج‌الاخبار و آغاز نهضت استقلال‌خواهی در دوره امان‌الله خان همراه بود.
آقای غبار از چهره‌های برجسته روشنفکری در چند دهه اخیر افغانستان بوده است که بیشتر عمر خود را در راه ایجاد فضای باز سیاسی سپری کرد.
کاردار دولت
بیشتر اعضای خانواده غلام‌محمد غبار، کارمندان ارشد دولتی بودند و خود وی نیز از دوران جوانی جزو کارمندان دولت شد.
اولین کار دولتی آقای غبار، کارمند گمرگ در سال ۱۲۹۶خورشیدی بود و دو سال بعد هم کارمند "کوتوالی کابل" شد.
در سال ۱۳۰۰ خورشیدی که شجاع‌الدوله حاکم هرات شد، غبار در همکاری با وی، یکی از اعضای ارشد ریاست تنظمیه هرات بود.
در سال ۱۳۰۳، او نماینده بازرگانی دولت امان‌الله خان در مسکو شد و در ۱۹ سرطان همان سال به همراه نادرخان که سفیر افغانستان در فرانسه شده بود به آن کشور رفت و به عنوان منشی سفارت مدتی را در آنجا سپری کرد.
او در سال ۱۳۱۰ سر منشی سفارت افغانستان در برلین شد.
فعالیت‌های فرهنگی
اواخر پادشاهی امیر حبیب‌الله خان بود که غبار به جنبش جوانان افغان پیوست. او همزمان به مطالعه در تاریخ و مسایل اجتماعی پرداخت و هنوز چند سالی نگذشته بود که یکی از صاحب نظران مطرح افغانستان در زمینه تاریخ شد.
در ۹ قوس ۱۲۹۹ خورشیدی، غلام‌محمد غبار، نشریه "ستاره افغان" در جبل‌السراج کابل منتشر کرد.
غبار از بنیانگذاران انجمن ادبی کابل بود که به همراه کسانی چون محمدانور بسمل، قاری عبدالله، عبدالحق بیتاب، سرور گویا، عبدالعلی مستغنی و تعدادی دیگر این انجمن را بنیاد گذاشت.
یکی از فعالیت‌های مهم انجمن ادبی نشر مجله کابل بود که ارگان نشراتی انجمن نیز محسوب می‌شد. غبار یکی از نویسندگان پرکار این مجله بود و از همان شماره‌های اولیه سلسله مقالاتی را به نام "افغانستان و نگاهی به تاریخ آن" می‌نوشت.
غبار در سال ۱۳۱۸ در حالیکه در قندهار در تبعید بسر می‌برد، کتاب "احمد شاه بابا" را تالیف کرد و در سال ۱۳۲۰ بعد از بازگشت به کابل، به عضویت انجمن تاریخ درآمد و بعد از آن مدتی مدیر مسئول روزنامه انیس شد.
او در سال ۱۳۳۹ خورشیدی بعد از سپری کردن زندان، مدتی مشاور ریاست مطبوعات بود و بعد از آن به فعالیت‌های نویسندگی روی آورد و تا سال‌های واپسین حیات خود، آثار زیادی را تالیف کرد.
مبارزه و زندان
هنوز یک سال بیشتر از تاسیس انجمن ادبی کابل نگذشته بود که نادر خان نتوانست فعالیت‌های غبار و یارانش را تحمل کند و او را به همراه تعدادی دیگر از روشنفکران در سال ۱۳۱۱ به دلایل سیاسی بازداشت کرد.
غبار به همراه سرور جویا، عبدالغفارخان سرحددار، محمدابراهیم صفا، عبدالعزیزخان قندهاری و چند نفر دیگر، به مدت چهار سال زندانی شد. این افراد، در یکی از کاروانسراهای تجارتی زندانی شدند که به علت پر بودن زندان‌های کابل، به زندان تبدیل شده بود و به "سرای موتی" معروف شده بود.
او بعد از سپری کردن زندان به فراه و سپس به قندهار تبعید شد و تا سال ۱۳۱۷ را در تبعید گذراند.
در سال ۱۳۲۸ خورشیدی، دوره هفتم انتخابات شورای ملی در کابل بر گزار شد. غلام‌محمد غبار، در این دوره به نمایندگی از طرف مردم کابل به شورای ملی راه یافت.
وی در شورای ملی به همراه شمار دیگری از روشنفکران، حزبی را به نام وطن تشکیل داد.
با فرا رسیدن زمان انتخابات دوره هشتم شورای ملی در سال ۱۳۳۱، غبار بار دیگر از شهر کابل کاندید شد ولی در این دوره، حاکمیت وقت از انتخاب شدن وی و تعداد دیگری از روشنفکران جلوگیری کرد.
مردم به طرفداری از غبار و دیگر آزادیخواهان تظاهرات کردند اما حکومت این حرکت‌ها را سرکوب کرد و غبار و چند نفر از سران حزب وطن و خلق را بازداشت و مدت هشت سال آنها را زندانی کرد.
افغانستان در مسیر تاریخ
از غلام‌محمد غبار، آثار نوشتاری زیادی برجای مانده است که شماری از این آثار در خارج از افغانستان در چند نوبت به چاپ رسیده است.
"افغانستان در مسیر تاریخ" یکی از مهم‌ترین آثار آقای غبار است که تاکنون چندین نوبت در داخل و خارج از افغانستان به چاپ رسیده است.
جلد اول این کتاب که در سال ۱۳۴۶ خورشیدی در زمان صدارت هاشم خان به چاپ رسیده بود، قبل از پخش توقیف شد و فقط چند نسخه آن از چاپخانه بیرون آمد.
با روی‌کار آمدن حکومت نور محمد تره‌کی، این کتاب در ۹ جوزای سال ۱۳۵۷ خورشیدی از توقیف رها شد و در همان روزهای اولیه تمام سه هزار نسخه آن به فروش رسید.
جلد دوم "افغانستان در مسیر تاریخ" نیز بیست دو سال پس از درگذشت غبار، در سال ۱۹۹۹ میلادی توسط فرزندش در آمریکا به چاپ رسید.
'خراسان بزرگ'
از دیگر آثار مطرح غلام‌محمد غبار، رساله نامدار "خراسان" است.
غبار در این رساله، از خراسان بزرگ نام می‌برد و مرزهای آن را، از شمال به مرو، از جنوب به سیستان، از شرق به کابل و از غرب به نیشابور ترسیم می‌کند.
به باور غبار، هرات در این میان، جایگاهی چون "مروارید خراسان" را داراست.
آثار دیگر
- افغانستان و نگاهی به تاریخ آن، کابل: انجمن ادبی، سال ۱۳۱۰
- احمد شاه بابا، کابل: سال ۱۳۱۰
- خراسان (رساله)، کابل: سال ۱۳۲۶
- افغانستان به یک نظر
کابل، سال ۱۳۲۶ - تاریخ افغانستان (جلد سوم) از ظهور اسلام تا سقوط طاهریان، کابل: سال ۱۳۲۶
- تاریخ مختصر افغانستان، از عهد اوستا تا قرن بیستم، کابل: سال۱۳۱۱
- تاریخ قرن اول (کتاب درسی)، کابل: سال ۱۳۲۶
- تاریخ ادبیات دری (کتاب درسی)، کابل: سال ۱۳۳۱
میر غلام‌محمد غبار که سال‌های آخر عمر خود را به نوشتن سپری می‌کرد، در ماه‌های آخر حکومت داوود خان، به زخم معده مبتلا شد و برای معالجه به آلمان غربی رفت و در یکی از بیمارستان‌های شهر برلین بستری شد.
او سر انجام بعد از یک عمل جراحی در تاریخ ۱۶ دلو سال ۱۳۵۶ خورشیدی، در برلین درگذشت و پیکرش چهار روز بعد، در تاریخ ۲۲ دلو به کابل منتقل شد و در آرامگاه خانوادگی‌اش در گورستان شهدای صالحین کابل به خاک سپرده شد.
آرامگاه این نویسنده و مورخ نامدار افغانستان را، به سختی می‌توان از میان انبوه قبرهای این گورستان پیدا کرد.
تنها مشخصه آرامگاه غبار گرفته غلام‌محمد غبار، سنگ قبری است که گویا به تازگی ساخته شده و بر روی آن نوشته است: "آرامگاه شادروان میر غلام‌محمد غبار، مورخ، نویسنده، روزنامه نگار و مبارزه وطن پرست آزادیخواهی که بیش از نیم قرن، [بر]ضد استبداد، ضد ارتجاع و ضد استعمار، با پیگیری و آشتی‌ناپذیری، پیکار کرد".[۱]
جُستارهای وابسته
منابع
